संतसाहित्य निर्देशिण्या केशवकुमारांची विभूति

   कोल्हापूरमधून प्रकाशित पुस्तक बंगळुरमधे हातात मिळणं दुर्मिळच. 'संत आणि साहित्य' हे पुस्तक तसं मोठं नाही. चिक्कार समास सोडलेली आणि भरपूर मोकळ्या जागा असलेली १६० पृष्ठे. पण विषय गहन आहे. तो वाचून मनात उठणार्‍या तरंगांनी कागदावरचीच नाही तर अंतःकरणातलीही सगळी जागा व्यापू शकते.

पुस्तक: संत आणि साहित्य
लेखक: आचार्य अत्रे
प्रकाशक: सौ. पूनम राहुल मेहता, पार्श्व पब्लिकेशन्स, कोल्हापूर
तृतीय आवृत्ति: १९९३
ग्रंथालय: कुसुमाग्रज प्रतिष्ठानच्या ग्रंथ तुमच्या दारी योजनेतली बंगळूरमधली पेटी   

   पहिले बारा लेख 'तुकाराम' च्या साप्ताहिक अंकांमधून घेतले आहेत. ते अगदी लहान लहान पण अधिक वाचनीय आहेत. तर पुढचे सगळे लेख 'नवयुग' मधून घेतले आहेत. आचार्य अत्रेंनी बहुतांश संत साहित्यच नव्हे तर वेद, उपनिषदे, गीता, गीतेवरच्या विविध भाषांमधल्या टीका हे ही वाचलेलं आहे आणि मग हे लिखाण केलंय. केशवकुमार म्हणजेच आचार्य अत्रे हे माझ्या जन्माच्या बर्‍याच आधी निवर्तले. ते नाटककार, वक्ता दशसहस्रेषु, महाराष्ट्र एकीकरण समितिचे कार्यकर्ते/ नेते, संपादक होते. त्यांचंही साहित्य शाळेच्या धड्यांमद्धे होतं असेल. विनोदी साहित्यिक म्हणून त्यांची विशेष ओळख आमच्या पिढीला आहे. ते इंग्लंडमध्ये शिकले. या पृष्ठभूमीवर संतसाहित्य या तशा गंभीर आणि मातीतल्या विषयावर त्यांचं पुस्तक सामोरं आल्यावर कुतूहल वाटलं.

   अंत्रेंना स्वतःला गाडगेबाबा आणि विनोबा भावेंचा सहवास लाभला आहे. या सगळ्याचा परिपाक म्हणजे हे लिखाण. 'जगाच्या कल्याणा संतांच्या विभूति' आल्या. देव आणि धर्म कर्मकांडात अडकलेले होते, त्यामुळे नाडला जाणार्‍या समाजाचा त्यांनी उद्धार केला. आजही त्यांचं मार्गदर्शन उपयोगी आहे. जर आपण वाचलं, ऐकलं तर. आपल्याला त्याची जाणीव करून देणारे हे लेख आहेत. जणू 'संतसाहित्य निर्देशिण्या केशवकुमारांची विभूति' आली आहे. आपण सगळे अतिशय भाग्यवान आहोत. याला अनेक कारणं आहेत. एक मुख्य कारण म्हणजे आपला जन्म संतपरंपरा लाभलेल्या महाराष्ट्राच्या मातीत झाला आहे. माझ्या पिढीपासून पुढे किती लोकांनी किमान एक संतसाहित्य वाचलं आहे माहिती नाही. पण शाळा, आकाशवाणी, दूरदर्शन आणि वर्तमानपत्र वगैरे माध्यमातून लहानपणी ते आपल्यात झिरपलेलं आहे हे नक्की.

   विविध कर्म करायला आपण भिन्न भिन्न साहित्य वापरतो. अत्रेंनी केलेलं वर्णन वाचून मला असं वाटलं की, समाजोद्धार करायला संतांनी शब्द हेच साहित्य वापरलं. म्हणून संत हे खरे साहित्यिक! अत्रे म्हणतात की 'आता एखादं उत्तम काव्य रचूया' असं म्हणून संतांनी रचलं नाही. समाजाचा उद्धार हे उद्दीष्ट ठेवून, लिखाण हे त्यासाठीचं साधन म्हणून वापरलं. म्हणून त्यांच्या रचना उच्च प्रतीच्या झाल्या. संतांचे गोडवे गाता गाता अत्रेही अनेक मार्मिक विधानं करतात. 'देवावर ज्याचा विश्वास नाही, त्याच्या मनात श्रेष्ठकानिष्ठतेचे विचार येतात.' किंवा 'पुरुषार्थशक्ति जिथे कुंठित होते तिथे भक्तीची गरज निर्माण होते. ईश्वराच्या इच्छेला अनुकूल अशी आपली इच्छा बनवणे म्हणजे आस्तिकता.' हे सामान्य वाचकासाठी अत्रेंनी घातलेलं अंजन असेल तरी ते अत्रेंच्या संतसाहित्याच्या चिंतंनातून निघालेलं नवनीत आहे हा इथे खरा मुद्दा आहे.

   'वैयक्तिक दुःख्खे चमत्काराने दूर होऊ शकतात असे ज्यांना वाटते त्यांना सामाजिक दुःख्खे त्याच चमत्काराने दूर व्हावी असे वाटत नाही.' यातून समजायचे त्याने ते समजून घ्यावे. बालपणीची गम्मत म्हणून एक आठवण सांगतो. माझ्या लहानपणी मोठी माणसे सांगत, रामनाम उच्चारत कोणतीही कामना केली की ती पूर्ण होते, फक्त मनापासून नामस्मरण केले पाहिजे. मग भारताचा क्रिकेटची उत्कंठावर्धक सामना चालू असतांना आपण हरतो आहोत असे वाटू लागले की मी श्रीराम जयराम जयजयरामचा धोशा सुरू करायचो. आपल्याला अनुकूल चौकार वा बळी मिळाला की उपयोग होतो आहे असं ठरवायचो आणि प्रतिकूल परिणाम आला तर आपण मनापासून केलं नाही अशी समजूत घालून घ्यायचो! ... कर्मावाचून साधना व्यर्थ आहे हे अत्रे ठासून सांगतात.

   मी गीता अनेकदा वाचली आहे. आत्तापर्यंत गीता रणांगणीच प्रथम सांगितली गेली किंवा महर्षि व्यासांनी तशी रचना केली आहे असं मला वाटायचं. हे पुस्तक वाचून मला उपनिषदांमध्ये गीतेचं बीज आहे हे प्रथमच कळलं. गीतेवरच्या साहित्याची गोडी असणार्‍यांसाठी मी या पुस्तकातली गीतेवर मराठी लिखाण केलेल्या लेखकांची यादी इथे देतो: सोनोपंत दांडेकर, य. गो. जोशी, रा.शं. वाळिंबे, श्रीकृष्णदास लोहिया, तुकडोजी महाराज, संतोजी महाराज, गजेंद्रगडकर, नेऊरगावकर, न. र. फाटक, इतिहासाचार्य राजवाडे, एत्यादि. ज्ञानेश्वरी, गीता रहस्य आणि गीताई हे तर प्रसिद्धच.

   गाडगेबाबांनी केवळ स्वच्छतेचा आणि साध्या रहाणीचा पुरस्कार केला नाही तर साक्षरता, अहिंसा आणि शाकाहाराचाही पुरस्कार केला. त्याचबरोबर आजच्या काळात असते तर ते थोर पर्यावरणवादी ठरले असते. काही वाक्य वाचून मला सांप्रत काळात ती सिद्ध होताहेत की काय असं वाटतं. गाडगेबाबा म्हणत, "बैलाच्या श्रमावार आणि गाईच्या दुधावर शेतकरी जगतो. गाईला आणि बैलाला कसायाला विकाल तर तोंडात तापतं डांबर पडेल." आज एका अर्थाने हे खरं झालय का हो? यांत्रिकीकरण झालं. शेतकर्‍याची मुलं शेती सोडू लागली. जी राहिली त्यातली आत्महत्या करू लागली. यंत्र ने-आण करायला डांबरचे रस्ते बांधावे लागले. त्यासाठी शेतीची जमीन अधिग्रहीत झाली. एका अर्थाने तापलेलं डांबर तोंडात पडतंय. समाजाची प्रगति होतेय पण निसर्गाच्या विरुद्ध आणि खड्ड्याच्या दिशेने. हेच गाडगेबाबांनी पाहून ठेवलं होतं असावं का? मी स्वतः शेतकरी नसल्याने हा माझा निष्कर्श नाही तर गहन चिंतनाचा विषय आहे. 

   विनोबा भावे म्हणाले, "पाण्यापेक्षा दूध मौल्यवान आहे म्हणून माशाला दुधात टाकले तर तो तिथे जगेल का?" खरोखर किती साधासा दृष्टांत आहे. पैशात अन्य कामाचं मूल्य जास्त आहे म्हणून ते करू लागणं योग्य नाही, बहुधा जमणारही नाही. आमच्यावेळची पालक-पिढी मुलांनी मोठेपणी काय व्हावं याची खूप चिंता करत. डॉक्टर आणि इंजीनियर झालं तर आर्थिक उन्नती होती म्हणून बरेच जण रेट्याने तिकडे ढकलले गेले. शाळेपासूनच टेक्निकल विषय निवडून अभियंते झालेले फार कमी. आज ह्या सगळ्यांना ते करताहेत त्या कामात सूख आहे का? ते मनापासून त्यांचं काम करतात का आता दुधात पडले म्हणून हात-पाय मारताहेत आणि पन्नाशी-साठीतच जीव गुदमरतो आहे? त्या अनुषंगाने ही तेव्हाची पाल्य-पिढीआता पालक या भूमिकेत चिंता करत बसत नाही. आपल्या शिक्षणाने आपल्याला पैसा कमवायला शिकवलं, तो आपण कमवू, पाल्याच्या शिक्षणात ओतू. तो/ ती मोठा होऊन काय होईल, आपल्याला विचारेल, ओळखेल की नाही यात गुंतायचं नाही. त्याचं आयुष्य त्याची जबाबदारी! आता सांगा हाच का कर्मयोगाचा यथार्थ?

   गाडगेबाबा आणखी म्हणाले, "जगात सूर्य एक आहे, आभाळ एक आहे, जमीन, पाणी, वायु एक-एक आहेत. मग धर्म का हो दहा?" आपल्याला आठवत असेल, काही दिवसांपूर्वी ब्रिटनचे पंतप्रधान बोरिस जॉनसन म्हणाले होते, "there is one Sun, one world, one grid, one Narendra Modi." याविधानाआधीच्या त्यांच्या आपसातल्या चर्चेत मोदींनी गाडगेबाबांचं वाक्य तर त्यांना ऐकवलं नसेल? भाषणांमध्ये कानडी संत बसवप्पांपासून पासून गुरु गोविंदसिंगांपर्यंत अनेकांचे दाखले लीलया देणार्‍या मोदींच्याबाबत हे अगदीच अशक्य नाही.

   गृत्सपदऋषींनी कापसापासून कापड बनवण्याचा आणि २ ते १० पाढ्यांचा शोध लावला अशी नवी रोमांचक माहितीही या पुस्तकातून मला मिळाली. अत्रे म्हणतात त्याप्रमाणे, 'पक्वान्नांची गोडी शब्दांनी काय वर्णन करावी, ती चाखूनच पाहिली पाहिजेत.' आपण हे पुस्तक स्वतः वाचा. विनोबा भावे म्हणाले,"जे समाजाला शुद्ध करते आणि समाजाचे कल्याण करते ते साहित्य." अत्रेंचं हे साहित्य नक्की वाचावं आणि चिंतन, मनन करावं!

ॐ पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात् पूर्णमुदच्यते | पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिश्यते || ॐ शांतिः शांतिः शांतिः |

अनिल अवचट यांची अमेरिका

अनिल अवचट शरीराने आणि मनाने जिथे जिथे गेले तिथे त्यांनी आपल्या वाचकांनाही नेले.  आज ते ईहलोक सोडून गेले.  कुठे गेला आहात अनिलजी?

नोव्हेंबर 2020 मध्ये मी त्यांचं 'अमेरिका' हे पुस्तक वाचून तेव्हाच लिहून ठेवलेला जरासा त्रोटक असा पुस्तक परिचय आज आपल्या सुपूर्द करतो. त्यायोगे त्यांना आळवूया. 

पुस्तक: अमेरिका

लेखक: अनिल अवचट

प्रकाशक: मॅजेस्टिक प्रकाशन

प्रथम आवृत्ति: ऑगस्ट १९९२

वाचनालय: कुसुमाग्रज प्रतिष्ठानची ग्रंथ तुमच्या दारी ही योजना, बंगळुरू पेटी ४

   डॉक्टर, सामाजिक कार्यकर्ते, लेखक, बासरीवादक, ओरीगामी'कार' (किंवा जादूगार मधलं 'गार' लावलं तरी चालेल), स्ट्रिंग गेम्सपटू, कायमचे विद्यार्थी असे बहुविध आयाम असलेले अनिल अवचट यांनि लिहिलेलं हे उत्कृष्ठ प्रवासवर्णन. हे आयाम सांगावे लागत नाहीत, ते पुस्तकातल्या वर्णनाच्या ओघात समजत जातात. 

   अनिलजी यात आपल्याला त्यांनी पाहिलेली अमेरिका फिरवून आणतात. अमेरिका पहायची इच्छा असणार्‍यांनीच नव्हे तर जे तिथे सहल काढून आलेत किंवा तिथे राहिलेत त्यांनीही हे पुस्तक जरूर वाचावं. सशक्त जाणिवा असलेली व्यक्ति प्रवास कसा करते हे यातून समजतं. निसर्ग, वातावरण, मानवी भौतिक प्रगति हे सगळेच प्रवासी अनुभवतात. लेखकला त्या जोडीने तिथला समाज, संस्कृति, सामाजिक जडण, समस्या यांचं आकलन आपसूक होत रहातं आणि निर्व्याजपणे लेखक तो खजिना आपल्यासमोर रिता करतो. 

   हे वर्णन १९९१ चं. तेंव्हा अमेरिकेत टीव्ही संस्कृति चिघळलेली होती, संगणक रुळत होते. पण मोबाइल, ऑनलाइन हे त्या जमान्यात नव्हतं. तरीही अमेरिकेचं हे वर्णन अप्रासंगिक किंवा जुनं वाटत नाही. याचं एक कारण हे की आपण प्रगतिच्या नावाखाली त्यांची नक्कल करतो आहोत आणि आपसूकच त्यात कैक वर्षांचा 'लॅग' आहे. त्यामुळे १९९१ च्या तिथल्या समस्या या आपण नुकत्याच अनुभवून झाल्या आहेत किंवा अनुभवतो आहोत. तेंव्हा वाचून अचंबा वाटला असता अशा बाबी, परिणाम, निष्कर्ष हे आता आपल्यात 'हे बाकी खरं' अशी भावना निर्माण करून जातात. यात अमेरिकेतल्या निसर्गापासून ते तिथली सुबत्ता, मानव निर्मित प्रगति, त्यातून बदलती संस्कृति, त्यातले बारकावे, भारतीय, रेड इंडियन्स, मेक्सिकन्स, कसिनो, ग्रँड कनाइन अशी सगळी वर्णनं आहेत. अगदी चक्षुर्वैही सत्यम, थेट आणि कसलाही मुलामा किंवा साहित्यिक अभिनिवेश विरहीत.

   सामाजिक जाणिवा असल्या की प्रवास आणि परप्रांतातलं वास्तव्य हे रटाळ म्हणजे बोअरिंग वगैरे तर होत नाहीच उलट वेळ अपुरा ठरतो, नवं शिकता येतं. माणूस म्हणून अधिक प्रगल्भता येते. मग सभोवतालालाही आपण हवे हवे वाटू लागतो आणि त्यातून नवीन ओळखी, नवीन विषय, नव्या जाणिवा तयार होत जातात. हे धडे या पुस्तकात आपल्याला पानोपानी मिळतात. 

   बरेचसे उत्कृष्ठ लेखणीबहाद्दर हे त्याहीपेक्षा पटाईत वाचक असतात हा माझा समज अनिलजी आणखी पक्का करतात. त्यांनी उल्लेख केलेली पुस्तकं आणि चित्रपट वाचायचे, बघायचे ठरवले तर २०२० च्या स्थानबद्धतेसारखं आणखी १ वर्ष सहज सरेल. अनिलजी हे पत्रकारही आहेत. व्यावसायिक पत्रकारितेला त्यांचा विरोध होता किंवा आहे. पत्रकारांनी स्वतः तटस्थ राहून परिस्थिति, प्रसंगांचं वर्णन कसं करावं यासाठी हा उत्कृष्ठ वस्तूपाठ आहे.

मीना प्रभुंबरोबर तिबेटच्या वाटेवर

 "लेखन आणि वाचन हे असे रवंथ आहेत ज्याची ढेकर परस्परांना येते." 

 बुचक्याळलात ना? ... आपलं ते... बुचकळ्यात पडलात ना? पडणारच! कारण असं वाक्य मीना प्रभु यांचं पुस्तक वाचल्यावर सुचतं. तुम्ही वाचलंय का? थांबा.. थांबा.. सग्गssळ्ळ सांगतो.

  काय आहे की कोणत्याही लेखनात लेखकाच्या जीवनपटाचा हिस्सा मोठा असतो. त्यातून प्रवासवर्णन म्हंटलं की आधी तो जिकिरीचा प्रवास करायचा, करता करता छायाचित्रं, नोंदीही करत ती जिकिर वाढवायची.. आणि मग परतल्यावर सगळं संगतवार लावायचं, गाळलेल्या जागा स्मरणशक्तीने भरायच्या.. हा एक प्रकारचा रवंथच नाही का? असा रवंथ करून प्रकाशित केलेलं पुस्तक वाचलं की त्या प्रवासानुभूतीची ढेकर वाचकाला येते. वाचन हा तर खराखुरा रवंथ. विज्ञानयुगात पुरावा द्यावाच लागेल. एक काम करा. मोठयाने वाचा. दात दाताला, जीभ टाळूला, ओठ ओठाला लागतात आणि आवंढा गिळला जातोय की नाही? म्हणजे शब्द चावून झाला की रवंथ! आणि हा करून वाचकाने दाद दिली की समाधानाची ढेकर लेखकला येईलच. आता 'बुचकळ्यात' ऐवजी 'बुचक्याळलात' का झालं ते मात्र शेवटी कळेल तुम्हाला.

  तर व्यंकटेश माडगूळकरांबरोबर वाघाच्या मागावर जाऊन परत आलो आणि माझं २५ पुस्तकांचं ग्रंथालय उघडलं. त्यात 'वाट तिबेटची' पुस्तक समोर आलं. ३३५ पृष्ठांचा ठासून भरलेला ऐवज पाहून ते ठेवून देणार तेवढ्यात त्याच्या मुखपृष्ठावरची तिबेटी आज्जी म्हणाली, "भारतीय बनावटीचा सांप्रत माणूस म्हणून यापुढच्या आयुष्यासाठी दोनच पर्याय देते. सैनिक होणार का वाचक?" मी म्हणालो,"काय कमाल करता आज्जी, मी आणि सैनिक, ते ही यापुढे? तरुण केलात तर ठीक.

  अन्यथा वाचकच होऊ शकेन." तर म्हणतात कशा, "गुमान उचल ते पुस्तक. भारतीयांच्या या पिढीला तोच पर्याय आहे. नाहीतर तिबेटला जाण्याच्या संधीला कायमचा मुकशील."

पुस्तक: वाट तिबेटची

लेखिका: मीना प्रभु

प्रकाशक: पुरंदरे प्रकाशन

तिसरी आवृत्ती: जून २०१४

ग्रंथालय: कुसुमाग्रज प्रतिष्ठानच्या ग्रंथ तुमच्या दारी या योजनेतली बंगळूरमधली पेटी

  स्थलकाळातली वाट इंग्लंडमधून सुरू होते आणि हवाई, होनुलुलू, चीन मार्गे तिबेटला पोहोचते. पोहोचते ती थेट 'देवदुंघा' वा 'पवित्राचल' वा 'चामोलुंग्मा' म्हणजेच माऊंट एवरेस्टच्या बेस कॅम्प पर्यन्त. पण लेखन सुरू होतं ते सहलीचा विचार डोक्यात आल्यापासून. मूळ उद्दीष्ट आहे जपान, चीन, तिबेट मधून दिसणारं खग्रास सूर्यग्रहण पहाणे. त्याची तयारी, विसा, बर्फातले बूट शोधणं, पोशाख, पर्यटन संस्था शोधणे, निवडीचे निकष- जसे सहलीचा आराखडा, मूल्य वगैरे, या सगळ्याचं साद्यंत वर्णन लेखिका करते. यात जुने आणि आकार हरवलेले जोड परत वापरात कसे आणावे याचं प्रशिक्षणही आपल्याला मिळतं. सूर्यग्रहणसारख्या वैश्विक कुतूहलाची घटना पाहायची असेल तर किती आधीपासून तयारी करावी लागते ते कळतं. कोणी दाखवतो म्हणत असेल तरी त्याला कोणते प्रश्न विचारावे, खात्री कशी करावी ते ही कळतं. 

  'वाट तिबेटची' असं पुस्तकाचं नाव ठेवून चीनमधून पाहिलेल्या सूर्यग्रहणाची हकीकत आणि ती सांगायची म्हणून त्याआधी कित्येक वर्ष भारतातून, जर्मनीतून पाहिलेल्या २ सूर्यग्राहणांची अगदी पाठपोट हकीकत सांगितली असेल तर ते मीना प्रभुंनी लिहीलंय. 'तिबेटकडे जातांना वाटेत जपानने पर्ल हार्बर वर केलेल्या हल्ल्याबद्दलचा लघुपट बघायला गेले, तो फारच थरारक होता' एवढंच न सांगता लघुपटसाठी सोडणारा तिकीट तपासनीस कसा समजूतदार होता, त्याचं वागणं, बोलणं, मग लघुपट, त्याची पूर्ण कथा, मला तो कसा वाटला, अमेरिकन जनतेला तो कसा वाटत असेल, नंतर त्याबद्दल कोणाशी बोलून तो हल्ला जपानने केला नव्हताच तर अमेरिकेला युद्धात आणायचं म्हणून इंग्लंडनेच केला होता ही समांतर कथा कशी काढून घेतली' हे सगळं लिहीलं असेल तर ते मीना प्रभुंनी.

  हवाईबेटांच्या प्रवासाचं वर्णन करतांना तिथले रहिवासी कुठून आले, पहिल्या राजापासून ते शेवटच्यापर्यन्त राजे, त्यांची कुळं, कर्तुत्व, संपत चाललेली मूळ संस्कृती, तिथले रिती रिवाज, खाणं, वाटाडे, निसर्ग, हॉटेल्स या सगळ्याबद्दल 'वाट तिबेटची' या नावाने लिहीलं असेल तर ते... बेटावर गेलात म्हणून मग बेट कसं तयार होतं, तिथे मोजक्याच प्रजाती असतात, मानवाने बाहेरून परदेशी प्रजाती आणून तिथल्या मूळ प्रजाती कशा नाहीशा केल्या, समुद्रात वादळ कसं येतं, समुद्रातली अन्नसाखळी, रासायनिक घटकांचा एकमेकांवर परिणाम, जोडीला मग तिथलं भौतिकशास्त्र, जीवशास्त्र, भूगोल, इतिहास, नागरिकशास्त्र, राज्यशास्त्र, युद्धशास्त्र,समाजशास्त्र हे सगळं ज्ञानामृत 'वाट तिबेटची' या नावाने वाचकांना पाजणार्‍या कोण असतील तर..

  चीनचं वर्णनही विस्तृत आहे. भाषा आणि खासकरून लीपि येत नसेल अशा देशांमध्ये एकट्या-दुकट्या प्रवाशाची कशी भंबेरी उडते ते अगदी हुबेहूब वर्णन यात आहे. यात निश्चितच लेखिकेची फजिती वगैरे नाही आहे, तर वाचकाला हा धडा आहे. प्रवासी मनःस्थिती छानच शब्दबद्ध झाली आहे.

  चीन-तिबेट आगगाडीचं प्रवासाचं वर्णनही परिपूर्ण आहे. सलग ५०-६० तास एकाच गाडीतून अतिउंच जागेकडे प्रवास करतांना मन कसे खेळ खेळतं ते लेखिकेच्या कासोट्याचा बटवा त्यातल्या भरपूर रकमेच्या पौंडांसह हरवला असं वाटतं त्या प्रसंगातून स्पष्ट होतं. तिबेटचं, २०० व्या पृष्ठानंतर सुरू झालेलं वर्णन, तिथली प्रजा, रस्ते, रहदारी, जनजीवन,सरोवरं, शिखरं, हवामान, भाषा, रिती, धर्म, पंथ, धर्मगुरू, मंदिरं, विहार, चीन आणि त्यांचं रस्साकश्शीचं नातं हे वर्णनही अप्रतिम आहे. 

  देव, धर्म, आत्मा वगैरेवर फक्त प्रवसातल्या अनुभवाचं वर्णन न करता किंवा त्याच्याशी समरस न होता लेखिका आपली त्याबद्दलची मतं मांडते आणि कुठेतरी गफलत होतेसं वाटतं. एका पुस्तकविक्रेतीला लेखिका निक्षून सांगते, "तुमचं देवादिकांचं काही सांगणार असशील तर मी जाते, माझा त्यावर विश्वास नाही." पण पुस्तकभर लेखिकेने मंत्र, ओव्या, संतवचनं दिलेली आहेत. हिंदू धर्म, चालीरीती इतकच नाही तर अन्य धर्मांच्याही देहविसर्जनासारख्या चालीरीती लेखिकेला चांगल्याच माहिती आहेत. ही माहिती त्याबद्दल कोणाशी चर्चा केल्याशिवाय अथवा वाचल्याशिवाय किंवा आचरण केल्याशिवाय आणि त्या विषयाची आवड असल्याशिवाय आत्मसात होणं शक्य नाही. माणसाचे खाजगी आणि सार्वजनिक बुरखे वेगळे असतात आणि सार्वजनिक जीवनात ते ओळखता येतात असं माझं मत झालय. हे कोणा एका व्यक्तिबद्दल नाही. मी धरून सगळ्यांना हे लागू होतं. 

  एकीकडे आत्मा वगैरे ही मिथ्या कल्पना आहे असं म्हणत दुसरीकडे लेखिका, "पार्थिव शरीरातून निसटून, केवळ साक्षीभूत होऊन मी सारं दुरून पहाते आहे" असं, हिमालय पहातांना, आपल्या परमोच्च दृष्टीसुखाचं वर्णन करते. आत्मा भ्रामक आहे तर ही 'निसटलेली ती' कोण मग? का आक्षेप फक्त 'आत्मा' या शब्दाला आहे, संकल्पानेला नाही? हिमालय पाहिल्यावर लेखिकेच्या मनात येतं, "स्वर्ग इथून फक्त दोन बोटं असेल." देवाला थोतांड समजणार्‍यांना स्वर्गाचं अस्तित्व कसंकाय मान्य आहे? दलाईलामा सर्वज्ञानी आहेत तर त्यांचेही गुरु कसे असू शकतात, सर्व विश्वाचा पालक असलेल्या देवाच्या स्वतःच्या दालनाला बाहेर अन्य द्वारपाल का लागतात?, अशी वस्तुनिष्ठ टवाळी लेखिका करते तेव्हा 'स्वतः लेखिका असतांना इतरांची पुस्तकं लेखिका का वाचते' किंवा 'देवाधर्मावरा विश्वासच नाही तर तासन्तास मंदिरं बघण्यात काय हशील'..  असे प्रतिप्रश्न सुसंबद्ध ठरतील का असा विचार डोकावतो. श्रद्धेने लोटांगणं घालत प्रदक्षिणा घालणारे श्रद्धाळू आणि निसरड्या जमीनिमुळे पडण्याची शक्यता ह्याचा मेळ घालून लेखिका टोमणा मारते, "एकूण देवही तसलाच." श्रद्धास्थानी जाऊन त्याला टोमणे मारणं कितपत योग्य आहे? मग पुढे एकदा एका वाटाड्याने लेखिकेची फजिती केल्यावर सोबतीचे जर्मन प्रवासी हसतात. तो प्रसंग म्हणजे, 'एकूण तसल्याच असलेल्या' देवाने टवाळीची परतफेड केल्यासारखा वाटतो.

  एका ठिकाणी 'फ्रांसमधलं स्टूटगार्ट' असा उल्लेख आहे. तर दुसरीकडे लेखिका दलाईलामांच्या भारतात निघून येण्याची तुलना शिवाजी महाराजांच्या आग्र्याहून सुटकेशी करते. त्यात लेखिका म्हणते, "महाराजांना तरी किमान एका देशात जायचं होतं, कापायचं अंतर कमी होतं." काय, हसता का रडता आहात? भारतात वास्तव्य असलेल्या मराठी माणसाच्या रोमारोमात महाराज आहेत. अनवधाननेही, तेव्हा देश नव्हता आणि होत्या असलेल्या अनेक सीमा ओलांडून राजे आले, हे लेखिका कसं विसरली? लामांची कृती सहज शक्य नव्हतीच पण राजांच्या बाबत संदर्भ तपासून हे वाक्य दुरुस्त करायला हवं. तिसरीकडे वाक्य आहे, "इंग्रज एवढे पुढारलेले असून, त्यांचं बस्तान इतकी वर्ष घट्ट बसूनही आम्ही त्यांना हाकलून देण्यात यशस्वी झालो, तसे तिबेटीही चिन्यांना हाकलून देण्यात यशस्वी होतील." आशावाद म्हणून ठीक आहे पण ही तुलना तरी होऊ शकते का? इंग्लंड केवढा देश, कुठे आहे, चीन केवढा, तो तिबेटला व्यापून शेकडो पट पसरला आहे. लोकसंख्येचं परिमाण.. कसला तरी पोस आहे का या तुलनेला? 

  आता आपण 'बुचक्याळलात' या मी लिहीलेल्या शब्दाच्या उगमाकडे जाऊ. मी मराठीमध्ये खूप पारंगत आहे असं नाही. पण ४० वर्षांपेक्षा अधिक काळ घरीदारी आणि फोनी आणि लिखाणी माय-मराठीच वसते आहे. यादरम्यान मी कधीही ऐकली नाहीत अशी विशेषणं, क्रियापदं पुस्तकभर माझा पिच्छा पुरवत होती. उदाहरणादाखल ही यादी बघा: राजकीय झकाझक, लोकांना लुंगाडतात, खौगोलिक गणित, चेंबलेलं अंग, हातोहात गदळली, सपीट वाळू, चुबकणारे पाय, करवादले, कुचमत कबूल, ..., ... असे ३९ शब्द जे मी याआधी ऐकले, वाचलेले नाहीत. या चुका आहेत असं मी म्हणणार नाही... कारण मुद्रण चुकांचा वेगळा गट आहेच. उदाहरणार्थ नवरानवरी ऐवजी नवरामवरी अशा पद्धतीचे अनेक मुद्रणदोष कळून येतात. लेखिकेचे खास शब्द आणि मुद्रणदोष यांची भागीदारी नव्हे तर जुगलबंदी शेवटपर्यंत चालू रहाते. तो एक वेगळा प्रवास घडतो. त्यामुळे तिबेटच्या वाटेवर लेखिका आपलं बोट अधूनमधून सोडून जाते आणि परत पकडतांना आपल्याला धाप लागते. 

  प्रवासात येणार्‍या अडचणी, मानसिक ओढाताण, आरोग्य या सगळ्याचा सांगोपांग विचार कसा करावा त्याचं मार्गदर्शन म्हणून हे पुस्तक जरूर वाचा, अवांतर बाबींकडे दुर्लक्ष करून. काही लिखाण तर्कसंगत वाटलं नाही तर सोडून द्या आणि म्हणा, 'अहम मणिपद्मेहम' 'जय अवलोकितेश्वर'!  

'कर्नल बहाद्दूर' बरोबर वाघाच्या मागावर

 पुस्तकं तेवढे योगायोग. 

दोन दिवस दोन पुस्तकं उपक्रम पार पडला आणि त्यातून तिसर्‍याने माझ्यासमोर उडी मारली. शिकार करण्यामुळे कर्नल बहाद्दूर असं नाव पडलेले व्यंकटेश दिगंबर माडगूळकर हे निसर्गप्रेमी मारुती चितमपल्लींचे स्नेही कसे झाले या जिज्ञासेने मी त्यांचं पुस्तक वाचलं. 'वाघाच्या मागावर' हे माडगूळकरांचं आत्मचरित्र खचितच नाही. पण मला हवं ते उत्तर यातल्या एका वाक्यावरून मिळालं.

तिसरं पुस्तक: वाघाच्या मागावर 

लेखक: व्यंकटेश माडगूळकर 

प्रकाशकः सविता सु. जोशी, उत्कर्ष प्रकाशन 

आवृत्त्या: 1997, 2008

मुखपृष्ठ: रविमुकूल 

वाचनालय: कुसुमाग्रज प्रतिष्ठानच्या ग्रंथ तुमच्या दारी योजनेतली बंगलोरमधली पेटी

आडनावात असलेल्या गावातच जन्मलेले माडगूळकर, तुरुंगवास भोगलेले स्वातंत्र्यसैनिक, शाळा न शिकता उत्तम गुणांनी सातवी म्हणजे तेव्हाची शालांत परिक्षा उत्तीर्ण, चौदा वर्षांच्या विद्यार्थी वयात शाळेत नियमित शिक्षक, पुस्तकं वाचून इंग्लिश भाषा शिकलेले, उत्कृष्ट रेखाचित्रकार, पुरस्कार विजेते आणि तरीही वाचकप्रिय लेखक, हळवे शिकारी, चित्रपट पटकथा लेखक, आकाशवाणीच्या प्रादेशिक भाषा विभागाचे कर्मचारी, साहित्य संमेलन अध्यक्ष.... ही एकाच माणसाची ओळख आहे. ते व्यंकटेश माडगूळकर. त्या काळात पोटाची आणि वंशाची भ्रांत नव्हती, माणूस सामाजिक प्राणी होता म्हणून अशी बहुआयामी व्यक्तिमत्त्वं होती.

पहिलं प्रकरण हे पुस्तकाच्या नावाचंच मुख्य आणि सर्वात मोठं प्रकरण. अननुभवी असल्यामुळे शिकार करतांना आलेलं अपयश किंवा फजित्या हाच विषय आहे. अंत अतिशय करूण आहे. ज्या वाघिणीला मारायचे प्रयत्न चाललेले असतात तिच्या आवाजाने आकृष्ट होऊन जंगलाबाहेर आलेले तोरणे वाघ शिकारीत बाई जातात. वाचून लेखकाइतकीच आपल्यालाही हळहळ वाटते.

बेभरवशी जीवनामुळे भटक्या लोकांशी सौदा केल्यावर त्यांनी बिऱ्हाड हलवल्यामुळे दोन पशुपक्षांचे जीव नाहक गेले हे फासेपारधी लेखात आलंय. गोविंदा कातकरी बिनधास्त रानडुकराच्या कादळीत घुसतो. ते डुक्कर अंगावर आल्यावर वर उडी मारून कादळीच्या झाडावेलींनी तयार झालेल्या छपरावर आडवा होऊन वराहमुसंडी चकवतो. चितळाची शिकार केलेल्या मगरीला गोळी घालून माणसं ती शिकार मिळवतात. माजलेल्या डुकराला मारण्याची बतावणी करून पिसोरा हरणाला मारायला खेडूत लोक शिकार्याला बोलावतात. ही सगळी वर्णनं थक्क करून जातात. दोन चितळांच्या झुंजीचं वर्णन नदाल-फेडरर झुंजीसारखंच उत्कंठावर्धक आहे. जवळजवळ जिंकलेल्या कळपप्रमुखाला एक बघ्या शिकारी गोळी मारतो हे वाचून मानवी हस्तक्षेपाचा संताप येतो. व्याघ्री हे प्रकरण तर अतिशय रहस्यमय गूढकथा आहे. जंगलात वाट चुकली आहात का कधी? काय गत होते ते या पुस्तकात वाचा, थरकाप उडेल. ऑस्ट्रेलियात वाटाड्यांना भेटायची जागा न सापडल्यामुळे लेखकाची कांगारूंची शिकार करण्याची संधी हुकते हे वाचून दिलासा मिळतो. 

पाखरांवर लेखकाचं विशेष प्रेम होतं. पण ते नैसर्गिक होतं का 'एका पाखरासाठी दीड रुपयाची बंदुकीची गोळी वाया का घालवायची' हा व्यवहार त्यामागे होता हे नक्की कळत नाही. राजस्थान म्हंटलं की डोळ्यासमोर निर्जन वाळवंट येतं. पण हा प्रदेश पशुपक्षी निसर्गसंपदेत भारतात अग्रणी आहे हे त्यावरचं प्रकरण वाचून समजतं. कोकण अभिमानानींनी तळकोकण प्रकरण जरूर पूर्ण वाचावं. 

या सगळ्यात सहज शिकारी माडगूळकर निसर्गप्रेमी चितमपल्लींचे स्नेही कसे झाले ते कळत नाही म्हणता? बरोबरच आहे, ते मी सांगितलंच नाहीये अजून. अहो, माडगूळकरांनी शिकार केली 1952 ते 1970 दरम्यान. वयापरत्वे असावं असा आपला माझा कयास... त्यांच्या हळव्या मनाने त्यांच्यातल्या शिकार्यावर मात केली आणि ते ही बंदूक खाली ठेवून निसग्रमित्र झाले. हे त्यांनी पुस्तकाच्या शेवटच्या परिच्छेदात लिहिलंय आणि सवयीनुसार मी शेवटचं पृष्ठ सर्वात आधी वाचल्यामुळे फार तात्कळावं लागलं नाही!

त्यांची आणि चितमपल्लींची भेट त्यानंतरची असावी! 

बोनस योगायोग जुळवणारं दुसरं पुस्तक

 मंडळी, 

तुम्ही या तीन लेखांच्या मालेच्या प्रारंभी 'अखेर' या सुहास शिरवळकर लिखित रहस्यकथेचा परिचय करून घेतलात. त्यात मी दोन दिवसात दोन पुस्तकं वाचायची ठरल्यामुळे 'जिस देश मे गंगा बेहती है' संदर्भात काय योगायोग झाला ते सांगितलंच आहे. आता हा योगायोग घडवून आणणार्या दुसर्या पुस्तकाची ओळख करून घेऊ या.

दुसरं पुस्तकः चैत्रपालवी 

लेखकः मारुती चितमपल्ली 

प्रकाशकः मकरंद कुलकर्णी, साहित्य प्रसार केंद्र

क्रमाने आवृत्त्या: 2004, 2006, 2010

रेखाचित्रं: अनिल उळपेकर

वाचनालयः कुसुमाग्रज प्ग्रंरतिष्थठानच्या ग्रंथ तुमच्या दारी या योजनेतली बंगलोरची पेटी  

'मला असलेल्या छंदांमुळे माझं जीवन समृद्ध झालं. विद्या प्राप्त करून घ्यायसाठी शाॅर्टकट नाही. पाहिलं आणि अनुभवलं पाहिजे' हे मी म्हणत नाहीये. हे चितमपल्लींनी सुरुवातीलाच लिहिलंय. ते वाचून मी माझ्या वाचन या छंदाबाबतीत फुशारलो आणि मांड ठोकून वाचत सुटलो. 

वाचनाबाबतही हे किती खरं आहे. माझ्या पिढीला गोष्टी सांगायला आज्जी आजोबा मिळाले. आम्ही सर्व बाललीला करत ऐकायचो. ते हातवारे करून, आवाज बदलून गोष्ट रंगवायचे. अश्शी, की ऐकणार्याच्या डोळ्यासमोर चित्रं तयार व्हायचं. मला वाचता यायला लागल्यावर वाचतांनाही ही चित्रं तयार होऊ लागली आणि वाचनाचा छंद कधी कंटाळवाणा झाला नाही. माझ्या पिढीपासून पुढे ज्यांच्याकडे दूरचित्रवाणीसंच होता त्यांना कार्टून दिसू लागली. कार्टून म्हणजे गोष्टींबरोबर आयती चित्रं. मुलांची मनं, वाचून चित्रांचं सृजन करेनासी झाली. आजची पिढी वाचत नाही याला दृकश्राव्य माध्यमं हे प्रमुख कारण असावं असं माझं मत आहे.

लेखकाचा व्यासंग प्रत्येक परिच्छेदातून झिरपतो. सर्व वेद आणि पुराणं वाचलेला आणि त्यासाठी संस्कृतपासून इंग्लिश पर्यंत भाषा शिकवणी घेऊन शिकलेला माणूस तसाही विरळाच. एवढं करून वनविद्या, अवकाश निरिक्षण, पक्षीनिरीक्षण, पशुनिरिक्षण विद्यांमधे पारंगत होत देश पालथा घातलेला हा माणूस. अभिभावकांनी ठेवलेलं मारुती हे नाव त्यांनी सार्थ केलं यात मला शंका नाही.

मारुती चितमपल्लींचं हे सोळाव्वं पुस्तक. हे त्यांनीच लिहिलं म्हणून कळलं. अन्यथा लिखाणाला अभिनिवेशाच्या दाढीमिशा नाहीत. भाषा जड नाहीये. संस्कृत सुभाषितं, इंग्लिश पोएम, ज्ञानेश्वरी, लोकगीत, मनुस्मृती, कबीर दोहे, अभिधान चिंतामणी कोश, मंगलाष्टकं, तुकाराम गाथा, लीळाचरित्र, शालेय कविता, बहिणाबाई एवढ्या सगळ्याचे संदर्भ या 111 पृष्ठांमधे आहेत. हे संदर्भ वापरून पशुपक्षी, जंगलं यांचं विलक्षण वर्णन केलंय.

मारुतीरावांच्या वडिलांना शिंदीचं व्यसन होतं. त्यासाठी शिंदीच्या जंगलात जातांना ते लहानग्या मारुतीला बरोबर न्यायचे. पण पोरानं ते व्यसन न धरता जंगल निरीक्षणाची सवय लावून घेतली. यातच सगळं आलं. 

'वारा वाहू लागला की ढोल्या आणि छिद्रांमधून बासरी, विणा वाजू लागतात.' हे वाचून ते चित्र मनःचक्षुंनी चितारलं की मनात वीणा वाजू लागते. त्याबरोबरच हा ही बोध होतो की जंगलात प्रत्येक आवाजाला घाबरायचं नसतं. कानोसा घेऊन आधी आवाज कसला तो विचार करायचा. 

घनवर पक्षी तळ्यात रहातात तर टीटवी जमिनीवर घर करते, नील प्राण्याच्या मादीला नीलगाय तर नराला नीलघोडा म्हणतात, घुबडाला उलुक तर पृथ्वीला गंधवती म्हणतात असे असंख्य ज्ञानकण पुस्तकभर विखुरले आहेत. कोणत्याही निसर्गप्रेमीने हे पुस्तक वाचूनच सोडावं.

लिखाणाच्या ओघात चितमपल्लींकडून काही बाबींबद्दल खेद व्यक्त झाला आहे. निसर्ग अनुभवायला जाणारी भारतीय आणि परदेशी माणसं यांच्या वर्तणुकीतला फरक, वनअधिकारी म्हणवणार्यांनासुद्धा जंगली पशू पहाण्यासाठी दबा धरून बसतांना निरव असावं याचं भान नसणं, अनिर्बंध जंगलतोड आणि शिकार, इत्यादि. खरोखरच खेदकारक आहे हे सगळं.

या सगळ्यापलिकडे 'चाळीस वर्षांची भाकरी आणि एक दिवसाची भाजी' हा मेनू काय आहे हे जाणून घेण्यासाठी हे पुस्तक जरूर वाचा आणि मग भूक लागली की 'बनात' जाऊन खाऊन या!

हे पुस्तक चितमपल्लींनी मित्रवर्य व्यंकटेश माडगूळकर यांना अर्पण केलंय. ते शिकारी होते असं मी वाचलं होतं. या शिकार्याची अशा पर्यावरणप्रेमी माणसाशी कशी काय गट्टी जमली बुवा? हा प्रश्न पडला. मग मला आठवलं की माझ्याकडच्या 25 पुस्तकांमधे व्यंकटेशजींचंही एक पुस्तक आहे. त्यात काही सुगावा लागतोय का बघुया म्हंटलं.... सुगावाही लागला आणि 3 दिवसांमधे 3 पुस्तकं वाचूनही झाली. त्या 'वाघाच्या मागावर' या पुस्तकाचा परिचय पुढच्या भागात!

दोन पुस्तकांवर योगायोग बोनस

  'जिस देश मे गंगा बेहती है' हा साधारण 1960 मधला चित्रपट तुम्हाला माहिती आहे का? किंवा त्यातलं भारतरत्न लता मंगेशकर यांनी गायलेलं 'ओ बसंती पवन'? ... काही वडीलधारे म्हणतील, 'माहितीय का?? अरे पारायणं केलीयेत, गाणी अजून तोंडपाठ आहेत!' कोणी ताई-दादा म्हणतील, 'पाहिलाय पण आता नीटसा आठवत नाही. चल बघूया.' माझं सांगू का आता? आयुष्यात 25-30 चित्रपट पाहिलेल्या मला हे नावही तसं अपरिचित होतं. पण आता मी हे नाव कधीच विसरणार नाही. कारण?? योगायोग! 

 'प्रथमग्रासे मक्षिकापातः' किंवा 'कावळा बसायला ..' या एतद्देशीय म्हणी, वाक्प्रचार तसे नकारात्मक आहेत. योगायोग योगायोग म्हणत अंधश्रद्धेकडे जाऊ नये म्हणून तशा केल्या असतील कदाचित. पण हे बघा- तुमच्याकडे  एकाहून एक सरस 25 मराठी पुस्तकं 8,9 महिने आहेत. तुम्ही ती हुंगलीही नाहीत. एक दिवस तुम्ही ठरवता की आता मी 2 दिवसांच्या साप्ताहिक सुट्टीत यातली 2 पुस्तकं वाचून काढणारच! पुस्तकांवरून नजर फिरवत आवडता प्रकार म्हणून एक रहस्यकथा आणि दुसरं निसर्गवर्णन असेल असं आधी न वाचलेल्या लेखकाचं, कुतुहलाने म्हणून अशी दोन पुस्तकं निवडता. दोन भिन्न विषय. अतिशय भिन्न जीवन जगलेले दोन लेखक, भिन्न साहित्यप्रकार, एक वास्तव तर दुसरं काल्पनिक ... आणि या दोनही पुस्तकांमधे 'जिस देश मे गंगा बहती है' चा उल्लेख! सांगा विसराल का तुम्ही हा चित्रपट? या योगायोगाला साजेशी म्हण.. माझं वाचन कमी असल्यामुळे असेल.. मला मराठीली नाही. पण एक सायमन व्हॅन बाॅय (Simon Van Booy) चा एक चपखल आंग्ल quote आहे, "Coincidence means you are on the right path!"

पहिलं पुस्तक: अखेर

लेखकः सुहास शिरवळकर 

प्रथम आवृत्ती: उल्लेख नाही. नवीन आवृत्ती: 2012

प्रकाशक: संजय काकडे, अमोल प्रकाशन 

वाचनालय: कुसुमाग्रज प्रतिष्ठानच्या ग्रंथ तुमच्या दारी योजनेतली पेटी 

रहस्यकथेची ओळख करून देणं जोखमीचं काम आहे. रहस्य फुटायला नको! रहस्यकथांमधेही प्रकार असतात. काही कथा वाचकावरच प्रचंड दबाव टाकतात, वाचक कथा संपल्याशिवाय सामान्य वागू शकत नाही. हा एक प्रकार. एखादा गुप्तहेर असतो. कथेतला गुन्हेगार खलनायक असतो, पण त्याचा विरोधक हा नायक नसतो. गुप्तहेर हाच वाचकाचा नायक असतो. त्यामुळे सगळा दबाव त्याच्यावर ढकलून वाचक चवीने वाचतो. फाफे किंवा शेरलॉक वगैरे. हा वेगळा प्रकार. किंवा देशासाठी वगैरे काम करणारे गुप्तहेर, पोलीस ह्यांच्या कथा. निसर्गातल्या गूढ कथा आणि असे आणखी प्रकारही सांगता येतील.

 बर्याचशा कथांमधे घटना घडून गेलेली असते व तपास करायचा असतो. 'अखेर' मधे घटना घडलेली नाही तर ती उलगडते आहे. सुरवाती सुरवातीला ही एक हलकीफुलकी कथा वाटू शकते. 'छेः.. असा कसा कोण शब्दात येईल' 'असं कधी घडतं का, उगाच काहीतरी' असं वाटू शकतं. पण नायकाचा भाबडेपणा आणि दुसर्या व्यक्तीचं मजेदार वर्णन गुंतवून ठेवतं. नायक कोण याची पुसट कल्पना येते पण नक्की कळत नाही. खल चमूबद्दल तर संभ्रम रहातोच. दुसरं मुख्य पात्रं, मुख्य स्री पात्रं की भाबडं मन खल आहे ... आणि गोंधळ वाढवायला थेट गुंड असलेली पात्रं उभी केली आहेत. कथेपेक्षा चित्रपट पटकथा म्हणून लिहिल्यासारखंच लिहिलंय असं वाटतं इतके प्रसंग डोळ्यासमोर उभे रहातात. मी आयुष्यात एकही डेली सोप किंवा वेब सिरीज पूर्ण पाहिलेली नाही. इतर लोक पहात असतांना जे पहावं लागलं त्यातून जी कट-कारस्थानं दिसतात ... त्या तुलनेत तर हे मिळमिळीत म्हणावं लागेल. एकंदर अनुभव ठीक ठीक. आपण आपल्याच माणसाबद्दल किती वाईट विचार करत असतो आणि त्या विचाराला अनुमोदन देणार्या परक्या माणसाबरोबर वहावत जाऊ शकतो, हे यात दाखवलंय. मनातलं ओठावर आलं तर जीवन पालटतं म्हणून उच्चार जपून करावा!

 वाचायला सोयिस्कर, सुटसुटीत व्हावं म्हणून लांबी थोडकी ठेवतो व चितमपल्ली लिखित दुसर्या पुस्तकाचा परिचय पुढील भागात क्रमशः देतो. तोपर्यंत हवं तर इथं असलेले सुगावे हेरून त्या पुस्तकाचं नाव काय असेल ते रहस्य उकला आणि मला कळवा! 

वांझोटी शिफारस

 

"या, या, कविराज" मुख्यमंत्री अर्जुनराव नेहेमीप्रमाणे दोन्ही हात जोडून प्रसन्न हसत उभे राहिले.

दर महिन्याच्या चवथ्या बुधवारी ते कला, क्रीडा आणि साहित्य मंत्रालयाच्या कामाचा आढावा घेत असत आणि या क्षेत्रातल्या नावाजलेल्या हस्त्यांना भेटीसाठीही वेळ देत. गणपतरावांनी तरुणपणी लिहिलेले कवितासंग्रह बरेच गाजले होते.

'संघर्षाची घेऊन मशाल अर्जुनाची सेना गर्जली

मशाल ठेऊन सत्ता घ्यावी लोकभावना जागली '

या त्यांच्या काव्याने एका आंदोलकाला राजकारणात आणलं असं बरेच लोक मानत आणि आज तीन दशकांनंतर तेव्हाचा तो मुख्यमंत्री अर्जुनराव आपल्या सरकारी निवासस्थानी  त्यांचं स्वागत करत होते. फुलांचा गुच्छ, शाल वगैरे देवाण घेवाण झाली. आवश्यक तेव्हढा शांत क्षण गेल्यावर गणपतरावांनी त्याच्याजवळची फाइल टेबलावर ठेवत प्रस्तावना सुरू केली,

"आज मी दोन विनंत्या घेऊन आलोय. पहिलं महत्वाचं 'सोलापूर साहित्य समुदाय' तर्फे ...." 

"गर्जा सोलापूर काव्य सम्मेलनाबद्दल मलाही बोलायचं आहेच.." मुख्यमंत्री गालात हसत म्हणाले तसे गपतराव चपापले.

सम्मेलन घाटतय याची वार्ता पोहोचली म्हणजे आमंत्रणाबरोबरच आपण स्थानिक प्रशासनाकडून मैदान वापराची परवानगी मिळवून घ्यायला आलोय हे ही कळलं की काय महोदयांना!

".. तुम्ही आधी सांगा की चार वर्षांपासून तुमची लेखणी बोथट झाली आहे, ती का?" त्यांच्या टेबलपालीकडल्या छोट्या फडताळातून डोकावणार्या 'निसर्गाचा पडघम वाजतो' ह्या कविवर्यांच्या शेवटच्या प्रकाशनाकडे बोट दाखवत माननीय म्हणाले. अर्जुनराव भेटीची पूर्वतयारी जय्यत करत असत म्हणून तो संग्रह सरकारी निवासस्थानी आला होता ह्याचं गणपतरावांना सहज आकलन झालं.

"खरं सांगू का, हल्ली फार सुचत नाही लिहायला. भाराभर कविता तयार आहेत. पण रसिकांच्या आत्तापर्यंतच्या अभिप्रायवरून, संग्रह करायचा तर त्यात एक समान धागा हवा, या मताचा मी झालोय. म्हणून नाही जमलं"

"तुम्ही आत्मपरिक्षण केलंत आणि प्रांजळपणे कबूलही केलंत. तुम्ही आता प्रकाशनाच्या गतिपेक्षा आशयगर्भतेवर लक्ष द्याल याचा मलाही आनंद आहे. बर.. आता ही कसली पत्रं आणली आहात फाइलमध्ये घालून?"

बोलता बोलता आपल्या हाताखालची फाइल अर्जुनरावांनी घेऊन उघडून पानं सुद्धा उलटून पाहिली तरी कधी!...

"अ, अं.. ते, ते ना. हो, ते दुसरं काम. हे सगळे माझे एकनिष्ठ वाचक आहेत. वर्षंनुवर्षांपासून. मला अगदी देव मानलाय ज्यांनी, सरकार दरबारी छोट्या मागण्या केल्यात त्यांनी..."

"बहोत खुब. त्यातही काव्य!..."म्हणत अर्जुनराव परत पहिल्या पानावर आले. 

"अर्जुनराव, आणि तो पहिला कागद आमंत्रणाचा आहे.. तुम्ही आषाढीला पंढरपूरला जाणार आहातच, परतीच्या प्रवासात रस्त्यात थांबून उद्घाटन करून आशीर्वाद .. "

"गणपतराव, तुमचं आमंत्रण मी मान्य करणार नाही, असं होईल का? फक्त सध्या करोनाचं सावट असल्यामुळे गर्दी जमा करण्याचा वेडेपणा आम्ही तुम्हाला खचितच करू देणार नाही. तुम्ही सम्मेलन पुढे ढकला, पुढच्या योग्य तारखा मी स्वतः सुचवेन आणि आमचे कार्यकर्ते सगळी व्यवस्था सांभाळतील. नाहीच तर आणि आता तारखा बदलणं शक्य नसेल तर, ऑनलाइन ठेवा. मी पूजा करून मंदिराच्या प्रांगणातूनच आभासी उद्घाटन करेन आणि मग निघेन, हो म्हणजे पांडुरंगाचेही आशिर्वाद मिळतील! फक्त तुमच्या शब्दाखातर हं. तुमच्या संयोजकांशी बोलून माझ्या सचिवांना कोणता पर्याय निवडला ते एका आठवड्यात कळवा."

समोर मुख्यमंत्री आहेत याची खणखणीत जाणीव ज्येष्ठ कवींना झाली. ते खट्टू झाले. घटिका आणि मनातले विचार यांची स्पर्धा लागत होती दोघेही क्रमाक्रमाने निघून जात होते. आपण आत्ता काही युक्तिवाद तर उपयोगही नाही आणि वावगा शब्द निघू शकतो हे समजण्याएव्हडे उन्हाळे त्यांनी पाहिले होते.

"ठीक आहे, मी कळवतो. आभारी आहे. येतो आता." नमस्कार करून गणपतराव उठून मागे वळाले तोच टेबलापलीकडून उठून खांदा धरत नेत्यांनी त्यांना बसतं केलं.

"जिभेवरचा विषय सोडून दिला तरी सूचिवरचे अन्य विषय आहेत की मित्रवर्य. शब्दांनी होऊ शकणारा अवमान टाळलात आणि निघून तुम्हाला दिलेल्या वेळेतली काही मिनिटं बाकी असतांना निघून गेलात तरी, तो ही, पदाचा अवमान होईल. काय, खरंय ना?"

हे वाक्य संपेपर्यंत अर्जुनरावांच्या हातातून पाण्याचा पेला सफाईने गणपतरावांच्या हातात आला होता आणि घोटागणिक कविराज मंत्रीमहोदयांच्या संभाषणचातुर्याला मनोमन दाद होते.

"बोला आता." 

"मी म्हणत होतो की ते माझे निस्सीम चहाते आहेत. तुम्ही आधीच्या भेटीत मला म्हणाला होतात की काही मागून तर बघा.. म्हणून मी त्यांचा तगादा इथपर्यंत आणला. एकाची जमिन स्थानिक गुंडांनी बाळकवली आहे. दुसर्‍या एकाला कसल्या व्यवसायाचा परवाना हवा आहे तर तिसर्‍या एकाचं चार वर्षांपूर्वीचं चुकीचं निलंबन रद्द झालं नाही तर कुटुंबं आर्थिक संकटात होरपळून निघणार आहे. असे आठजण. तुमच्यावर माझा पूर्ण विश्वास आहे."

"शिफारसी असाव्यात तर अशा आणि अशा समयोचितही. यासाठी सामान्य व्यक्ति आमच्या स्थानिक कार्यकर्त्यांकडे जात नाही तोपर्यंत आमचं नेतृत्व फसलं असं आम्ही मानतो. मला तुमचं कौतुक आहे." या शब्दांनी कविवर्यांचं सांत्वन झालं.

मंत्रिमहोदय उठले. काव्यसंग्रहाच्या मागची एक फाइल काढून टेबलावर ठेवली.

"गणपतराव तुमच्या आठही चाहत्यांच्या शिफरसींवर मी अधिकार्यांना योग्य ती कार्यवाही करायला सांगतो. मी यात वैयक्तिक लक्ष घालेन. तुम्ही ग्वाही दिलेल्या त्यांच्या सच्चेपणाची कसोटी लागेल आणि त्यात ते उतरले तर मी पांडुरंगासमोर नतमस्तक होण्याच्या आधी त्यांच्या चिंतेची चीता झालेली असेल हा माझा शब्द आहे." अर्जुनराव शब्दाचे पक्के होते. आता गणपतरावांना  हायसं वाटलं.

"काळवेळेचं तुमचं भान खरंच वाखणण्यासारखं आहे यात अवघ्या महाराष्ट्राला शंकाच नाही अर्जुनराव! धन्यवाद."      

"हं!.." असा उसासा टाकून अर्जुनरावांनी चिरपरिचित दीर्घ विराम घेतला. ही वादळाआधीची शांतता ठरली.

"हा विश्वास नक्की आहे तुम्हाला? अगदी पक्का?"

"हो हो, म्हणजे काय. असं का विचारता?"

"मग मला मनावर दगड ठेवून आणखी एक काम केलंच पाहिजे."

"काम? कसलं?"

"ही फाईल तुम्ही घेऊन जा."

गणपतरावांनी उघडून पाहिलं तसा त्यांना धक्का बसला.

"फार उमदा आणि हरहुन्नरी आहे तुमचा श्रीकांत. तुमच्याबद्दल बाप म्हणून त्याला यथोचित आदर आहे. त्याला माझा निरोप सांगा, म्हणावं की, 'तुझ्या, मला ज्ञानपिठ देण्याच्या शिफारसीपेक्षा माझ्या चाहत्यांचं आयुष्य पणाला लागलेल्या कामांचं महत्व जास्त आहे' असं मी मुख्यमंत्रांना सांगितलं आणि तू संकलित केलेली ही फाइल परत मागून आणली... आणि गणपतराव, अहो रसिकपीठाच्या देव्हार्यात स्थान मिळवल्यावर तुम्हाला ज्ञानपीठ न मिळाल्याची सल आहे ह्याचं मला नवल वाटतं. हे म्हणजे देवाने देवत्वाचं प्रमाणपत्र मागण्यासारखं आहे. तसंही ज्ञानपीठसाठी यावेळेला विरोधी पक्षाची शिफारस पुढे पाठवावी लागणार आहे. होs, म्हणजे त्याबदल्यात एशियाडचं संयोजकपद आमच्या कार्यकर्त्याला मिळणार आहे."

कवीमन पार गोंधळून गेलं होतं. 

"...आणि त्याला माझ्या शुभेच्छाही द्या. म्हणावं अर्जुनरावांच्या फार अपेक्षा आहेत तुझ्याकडून."

गणपतराव सावरून तोंड उघडेपर्यंत  मुख्यमंत्र्यांनी घंटी वाजवली.

"काटा थांबत नाहीये गणपतराव. पुढच्या व्यक्तिला ताटकळत उभं राहायला नको. या आपण आता."

मुख्यमंत्री अर्जुनराव नेहेमीप्रमाणे दोन्ही हात जोडून प्रसन्न हसत उभे राहिले. यानंतर समोरची व्यक्ति बोलू शकत नसे. गणपतराव दालनातून बाहेर आले.

 शेवटी दिवट्या चिरंजीवांनी नाक कापलंच. काय गरज होती मला नं सांगता माझी शिफारस करायची? कदाचित त्या बदल्यात अर्जुनरावांनी मागितलेला मोबदला याला देता आला नसावा.. आणि अर्जुनरावांनी तरी ते माझ्याकडे उघड का करावं? सगळे नुसते व्यापारी झालेत, ज्यात त्यात सौदा. मी ज्ञानपिठचा हक्कदार आहेच, कोण नाही म्हणू शकतो, अर्जुनराव? ज्यांना माझ्या काव्याने मुख्यमंत्री बनवलं ते? श्रीकांत खरं तर विरोधी पक्षाचा पाठीराखा. अर्जुनरावांवरच्या प्रेमापोटी मी याला महतप्रयासाने त्यांच्या कंपुत नेला. नाहीतर आपल्या धारदार पत्रकारितेने त्याने असे काही वार केले असते की मुख्यमंत्रीपद तर सोडाच विरोधी पक्षनेता बनायसाठीसुद्धा निवडून येता आलं नसतं. आणि आता हे दोघं माझ्या अपरोक्ष काहीतरी घाटतात आणि मधल्यामधे माझं ज्ञानपीठ दावणीला लागतं? गपपतरावांच्या मनात विचारांचा कल्लोळ उडाला.

 यथावकाश सगळी हकीकत श्रीकांतला सांगितल्यावरच त्यांचं मन शांत झालं. तरुण श्रीकांतचं तर रक्तच खवळलं. त्याच्या मंनःचक्षुंसमोर करोनाच्या आधीचा त्या पत्रकारपरिषदेनंतरचा अर्जुनरवानशी झालेल्या भेटीचा प्रसंग उभा राहिला.

"काय म्हणताहेत ज्येष्ठ कवींचे श्रेष्ठ पत्रकार सुपुत्र?" अर्जुनरावांनी नेहेमीप्रमाणे दोन्ही हात जोडून प्रसन्न हसत विचारलं होतं.

"कवींचे सुपुत्र नाहीत, तुमचा पगारी पत्रकार आलाय" दोन्ही हात जोडून खवचट हसत  श्रीकांत म्हणाला होता. वैचारिक मतभेदांमुळे अशा फैरी झडत असत.

"असाल, असाल, पण या कामाचं रुजूपत्र तीर्थरूपांनी दिलं म्हणून गवसलात आम्हाला. काय खरंय ना? तुम्ही वैयक्तिक टीका न करता फक्त मुद्दयाची चीरफाड करता, हे मला विशेष भावतं. पण आमच्या कामात फार साखर घोळून लिहिता तुम्ही.."

"कारलं साखरेत घोळलं नाही तर कडू लागेल तुमच्या जनतेला"

"इथेच आपला अनुभव कमी पडतोय गणपतपुत्र. नेता व्हायची इच्छा असेल तर स्पष्ट सांगा. तसं नसेल तर हे समजून घ्या की जानतेचं हवं नको बघायला आम्ही आहोत. तुम्हाला तुमचं हे शुल्क आमच्याकडली कारलीही गोड असतात असं जनतेला पटवायसाठी नाही, तर  आमच्या पोळ्यामधला शुद्ध मध जनतेत वाटायसाठी आहे." संभाषणात असं सम्मोहन होतं की तेवढ्या कालावधीत अर्जुनरावांकडून धनादेश घेऊन आपण पोचही दिली ते अर्जुनराव बोलायचे थांबल्यावरच श्रीकांतला जाणवलं.

"ठीक आहे साहेब, तुम्हाला हवं तसं होईल. तुम्ही शुल्क बातमी करण्याचं देता. आम्हाला ती आधी शोधावीही लागते. माझंही एक काम आहे आणि ते ही असं की तुम्ही नाही म्हणू शकणार नाही"

"हं" उसासा टाकून अर्जुनरावांनी काही क्षण श्रीकान्तवर नजर खिळवली आणि आणि नजरेनेच बोलायाची खूण केली.

"महोदय" बरोबर आणलेली फाइल मुख्यमंत्र्यांना सुपूर्त करत श्रीकांत म्हणाला, "आपले जिवाभावाचे मित्र, माझे तीर्थरूप आणि महाराष्ट्राच्या साहित्यजगाचे आलिकडले जणू मुख्यमंत्रीच अशा, काव्यसम्राट गपपतरावांच्या मनात एक सल आहे. खूप वर्षांपासून." अर्जुनराव एकाग्रतेने ऐकताहेत याची खात्री करून आणि परिणामकारक होईल एवढा विराम घेऊन श्रीकांत पुढे म्हणाला, "त्यांना ज्ञानपीठ मिळालं नाही याची.." 

"पुरे पुरे श्रीकांतराव. हा हा हा. अहो तुमच्यासारख्या व्यवहारी माणसाचं काम परतवलं तर काय परिणाम होतील हे समजण्याइतपत आम्ही धूर्त आहोत . ठेवा फाइल." परत नजरानजर झाली आणि अर्जुनरावांनी प्रसन्न हसत दोन्ही हात जोडले होते.

आठवून श्रीकांत चांगलाच चरफडला. 'काम करेन असा शब्द घ्यायला विसरलो आपण. व्यवहारी माणसाचं काम केलं नाही तर काय होतं ते दाखवतोच आता! ६ महीने उरले आहेत निवडणुकींना. तेवढे पुरेसे आहेत अर्जुनरावला अस्मान दाखवायला' दोन तीन आठवड्यात त्याचा, स्थानिक नगरपालिका राजकारण जाणून घेण्यासाठी, राज्यव्यापी दौरा होता. ही आयती नामी संधि होती. तो आता झटून तयारीला लागला. गणपतरावांना त्याने त्याचा मनसुबा सांगितला. त्यांनी थेट अनुमोदन टाळलं पण यावेळी त्यांनी अर्जुनरावांची बाजू घेऊन त्याला अडवलंही नाही.

 पुढच्याच शुक्रवारी धुळ्यातल्या कोव्हिडबाबत प्रशासकीय अनागोंदीचा पर्दाफाश झाला. मग नाशिक. त्यानंतरच्या शुक्रवारी जळगावमधलं मृतांच्या आकड्यातल्या तफावतीचं प्रकरण आलं. मग नागपूरमधलं बनावट डॉक्टर प्रकरण. गडचिरोली, चंद्रपुर मधली प्रशासनाची अनुपस्थिती. एकामागून एक प्रकरणं बाहेर येऊ लागली.  इतर पत्रकार, बातमीदार श्रीकांतच्या पाठोपाठ त्या ठिकाणी पोहोचत आणि माध्यमांमधून असंतोषाचा एकच भडका उडत होता. श्रीकांतला क्षणभरही वेळ नव्हता. आपण दिलेली बातमी किंवा तपशील संपादकांनी छापला की नाही याची शहानिशाही तो करत नव्हता.

 खांदेश आणि विदर्भ तीन आठवड्यात पिंजून काढून श्रीकांत आता थेट कोकण गाठणार होता. इकडे त्याच्या घरी म्हणजेसोलापूरला गणपतरावांकडे, एक दिवस एका नवविवाहित जोडप्याला घेऊन प्रकाश आला. जवळचे नातलग, ठराविक साहित्यिक आणि राजकरणी याव्यतिरिक्त कोणाला गणपतरावअसं आयत्या वेळी भेटत नसत. पण प्रकाशसारख्या निस्सीम चहात्यांची बात वेगळी. ते भक्त आणि भगवंताचं नातं होतं. 'इथे नसतात तर इथून जिथे तुम्ही आहात असं कळेल तिकडे वाट मोडली असती' असं प्रकाश कायम म्हणत असे. आत्ता समक्ष भेट झाल्या झाल्या त्याने त्या जोडप्याला गणपतरावांच्या पायावर घातलं आणि मग तो स्वतःही नतमस्तक झाला. त्या नवपरिणीतांचे मनोबंध सोशल मीडिया वरुन जुळले आणि घरच्यांच्या होकाराने लग्नगाठ बांधली गेली. पण तो नवविवाहित नवरामुलगा परभणीचा होता आणि नववधू महाडची. दोघेही सरकारी नोकर. म्हणून वराचा जिगरी यार प्रकाशने त्यांची कैफियत गणपतरावांपुढे मांडली. 'तुला भूखंड हवा असेल तरी सांग, तुझ्यासारख्या दर्दी चहात्याला एका फोनवर मिळवून देईन' असं गणपतराव प्रकाशाला अनेकदा गमतीत म्हणाले होते. त्या भक्ताने मित्राच्या वधूची बदली परभणीला करायचं साकडं गणपतरावांकरवी थेट मुख्यमंत्र्यांना घातलं आणि स्वतःच्या भक्तिचं फळ मित्राला मिळवून दिलं होतं. त्या जोडप्याने कुठून कुठून गोळा करून गणपतराव आणि त्यांच्या सौभाग्यवतींची त्यांच्या लग्नाच्या आधीपासून ते अगदी अलीकडेपर्यंतची छायाचित्रं कोलाज बनवून त्यांना भेट दिली. एकंदर भेट अतिशय हृदयस्पर्शी झाली. गणपतरावांनी केलेल्या अन्य शिफारसीही मार्गस्थ झाल्याचं ते ते लाभार्थी त्यांना कळवत होते. कविवर्य भावविभोर झाले. त्यांनी अर्जुनरावांचे मनोमन आणि ईमेल करून आभार मानले.

 एका सकाळी दैनिक वर्तमानपत्र वाचतांना मुख्य पानावरच्या दोन परस्परविरोधी बातम्यांनी त्यांचं लक्ष वेधलं. श्रीकांतची 'सांगलीमध्ये शासकीय रुग्णालयाची दयनीय अवस्था' ही बातमी प्रमुख होती. त्याखाली सातार्‍यात ५ दिवसांमध्ये अस्थायी जंबो कोव्हिड रुग्णालय उभरल्याची बातमी होती. एका आठवड्यापूर्वीच श्रीकांतने या परिसराच्या वैद्यकीय समस्येबद्दल बातमी दिली होती. आणि इतक्या गतीने त्या समस्येचं निराकरण झालं होतं. सांगलीची बातमी आल्यापासून २ दिवसांनधे एका वृत्तवाहिनीवर त्याचं खंडन आलं. श्रीकांतने जिथली छायाचित्रं काढली तिथे नुतांनीकरणाचं काम चालू होतं. रुग्णांची व्यवस्था अन्यत्र केलेली होती. कोव्हिड संचारबंदीमुळे स्थानिक पत्रकार, नोकरशहांशी होऊ शकत नसलेला संपर्क आणि अर्जुनरावांना अस्मान दाखवायची घाई यामुळे पूर्ण शहानिशा न करताच श्रीकांतकडून काही बातम्या येत होत्या. आणि संपादकही हपापल्यासारखे छापत चालले होते. श्रीकांत दौर्यावर गेल्यपासूनची सगळी वर्तमानपत्र गणपतरावांनी चाळली. श्रीकांतने आणि त्याच्या कंपुतल्या लोकांनी प्रसिद्ध केलेल्या प्रत्येक शासकीय-प्रशासकीय तृटीवर एका आठवड्याच्या आत एकतर कार्यवाही किंवा खंडन अथवा जनतेला मदतीचं आवाहन यातलं काहीतरी सरकारकडून झालंच होतं. अलीकडे तर यांच्या बातमीत त्रुटि असेल तर जनताच सोशल मेडियावर त्वरित त्या बातमीचं खंडन करू लागली होती!

 हा हा म्हणता निवडणुका लागल्या. श्रीकांत आणि चमूने जिवाचं रान केलं. तरीही अर्जुनरावांच्या नेतृत्वात त्यांचा पक्ष आधीपेक्षा जास्त जागा जिंकून सत्तेत आला. श्रीकांतसह सगळ्यांनाच धक्का देत अर्जुनरावांनी आपल्या तरुण सहकार्याला मुख्यमंत्री म्हणून नेमलं. त्यांच्या पक्षाने त्यांना दिल्लीला बोलावून घेतलं आणि विविध केंद्र सरकारी समित्यांमध्ये त्यांना जबाबदर्या दिल्या.

 इकडे श्रीकांतचा निश्चय अधिक दृढ झाला. त्यानेही आपलं कार्यक्षेत्र विस्तारून मोहीम अखिल भारतीय केली. आता कोव्हिड हा भूतकाळ झाला होता. कालानुरूप नव्या आणि आधीच्या समस्या श्रीकांतसाठी उपलब्ध होत्याच. दरम्यानच्या काळात त्याने एकदा शिताफीने पुरातून ५०-६० गुरढोरांचे प्राण वाचवले तर एकदा अपघातात जबर जखमी झालेल्या ४-६ लोकांना झटपट वैद्यकीय मदत मिळवून देऊन त्यांचे प्राण वाचवले. अशीच २-३ वर्ष निघून गेली. अर्जुनरावांचा तळ दिल्लीत असल्याने गणपतरावांची त्यांच्याशी प्रत्यक्ष भेट आता होत नव्हती. ..आणि २०२५ च्या जानेवारीमध्ये  गणपतरावांना एक सुखद धक्का बसला. श्रीकांतला कोव्हिड आणि त्यानंतर जीव धोक्यात घालून पत्रकरीतेच्या माध्यमातून केलेल्या समाजकार्यासाठी चक्क पद्मपुरस्कार देण्यात आला होता!

 गणपतराव आणि श्रीकांत त्यांच्या घरात लावलेल्या, दोन्ही हात जोडून प्रसन्न चेहेर्‍याने उभ्या असलेल्या अर्जुनरावांच्या तस्वीरीकडे पहात होते आणि त्यांच्या डोळ्यासमोर प्रसंगांची आणि अर्जुनरावांच्या वक्तव्यांची मालिका उभी राहिली. श्रीकांतकडून खर्या बातम्या करण्याचं वचन त्यांनी त्याच्याशी झालेल्या भेटीत घेतलं तसंच व्यक्तीगत टीका न करणं हा गुण असल्याचं सांगून तो त्या मार्गाला लागू नये अशी तजवीज केली. श्रीकांतचा ज्ञानपिठाचा प्रस्ताव तोंडावर परतवून लावता आला असता, पण त्याची पुरेशी धग त्याला लागली नसती. फार तर त्याने व्यवहार नाकारला असता. त्याने दिलेला प्रस्ताव गणपतरावांकडे उघड करून परत केल्यामुळे त्याच्या मनात वणवा पेटला. बातमी शोधायची श्रीकांतची आस त्याच्या बोलण्यातून त्यांनी हेरली. कोव्हिडमुळे शासन-प्रशासन तोकडं पडू लागलं तेव्हा ठिकठिकाणी काय चालू आहे तेस्वतःपर्यन्त पोहोचवायला जिगरबाज माणसं हवी होती. तेव्हा त्यांनी श्रीकांतचा उपयोग करून घेतला. मग त्याने तो वसा घेतल्यावर त्याच्या कंपूच्या बातम्यांचा वापर करून होईल तेव्हढी परिस्थिति आटोक्यात आणली. अर्थातच व्यवहाराला पक्क्या अर्जुनरावांनी पद्मपुरस्कार देऊन मोल चुकतं केलं.

 गणपतरावांना फाइल परत करण्याआधी त्यांच्याकडून आताशा साहित्यनिर्मिती होत नाहीये हे त्यांनी त्यांना स्पष्टपणे लक्षात आणून दिलं होतं. त्या वर्षी केंद्रीय पुरस्कार बहुतांश ईशान्य भारतीयांच्या झोळीत गेले होते. त्यावर पत्रकारांनी प्रश्न विचारल्यावर त्या वेळेसच्या केंद्रीय सांस्कृतिक मंत्र्यांनी, तो सरकारच्या 'लुक ईस्ट'  धोरणाचा भाग असल्याचं सांगितलं होतं. केंद्रातही अर्जुनरावांचा पक्षच सत्तेत होता असल्याने महाराष्ट्रातून गेलेली शिफारस वांझोटी ठरणार हे मुख्यमंत्र्यांना आधीच माहिती होतं. म्हणून त्यांनी विरोधी पक्षाची शिफारस स्वीकारून बदल्यात एशियाडचं संयोजकपद आपल्या लायक कार्यकर्त्याला मिळवून दिलं.

 शिवाय गपपत्रवांच्या चाहत्यांच्या रास्त शिफारसी स्वीकारून चाहत्यांना कविराजांच्या ऋणात आणलं आणि रसिकपिठाच्या देव्हार्‍यातलं त्यांचं स्थान अधिक भक्कम केलं. स्वतःला चिरंजीवांच्या शिफारसीने ज्ञानपीठ मिळण्यापेक्षा चिरंजीवांना कोणाही आप्तस्वकीयांच्या शिफारसीविना पद्मपुरस्कार मिळाल्यामुळे गणपतराव अधिक भरून पावले.

साहित्य परिचय: बकुळीची फुले

पुस्तक: बकुळीची फुले

लेखिका: प्रतिभा करमरकर

प्रकाशक: श्रीलेखा करमरकर (shrilekha.k@gmail.com)

बकुळीच्या फुलांचं छायाचित्र आणि त्याबाजूला धवल अक्षरात असलेल्या पुस्तकाच्या नावामुळे टवटवीत झालेल्या मुखपृष्ठाने पुस्तक हातात घेतल्या घेतल्या प्रसन्न वाटतं. 

मुख्यत्वे कोल्हापूर आणि नारिशक्ती च्या दुहेरी वेणीवर रूळलेला २५ लेख, श्रुतिका, मुलाखाती, गप्पा आणि गोष्टींचा हा बहारदार गजरा.. कालनिरपेक्ष राहून साहित्य, माहिती, ज्ञान म्हणून हे सगळंच लिखाण चिरंतन टवटवीत आहे, हे प्रत्येक सुज्ञ वाचक ठासून सांगेल!

एकिकडे सकाळी फिरायला गेल्यावर आपल्या सगळ्यांना निदर्शनाला येतं ते सगळं लेखिका 'मॉर्निंग वाॅक' मधे अचूक शब्दात मांडते आणि उत्कृष्ट निरीक्षण वाचकाचा मनोवेध घेतं. .... तर दुसरीकडे अवघे पाऊणशे वयोमानाची 'जगावेगळी सुपरआजी ...' थेट बंगी जंपिंग करून, एकाच वर्षात उत्तर आणि दक्षिण ध्रुवावर पर्यटन करून आपला उत्साह वाढवते.

एकिकडे 'पालखी ज्ञानेशाची, दिंडी आयटीची' या शब्ददिंडीतून वारकऱ्यांचा निरलस भाव, जिद्द, नियोजनबद्ध दिंडी, उच्च शिक्षित तसंच परदेशी वारकऱ्यांचा सहभाग वाचकाला प्रवृत्त करतात. आजपर्यन्त वारी केलेल्या कोणाकडूनही मी वारीबद्दल वावगं काही ऐकलेलं नाही. .... तर दुसरीकडे बघता बघता नजर मालवलेली असूनही केवळ श्रुतीने सिनेमा एंजॉय करू शकणारी मदुराईतली डाॅक्टर व्ही. ऊषा ही 'एक हट्टी मुलगी' आणि 'ऋणानुबंधाच्या.. गाठी' मधला हात-पाय निकामी असलेला, मद्रासच्या स्पास्टिक सोसायटीचा हुशार विद्यार्थी राजीव राजन आणि त्याची जन्मांध शिक्षिका दीप्ती, धडधाकट वाचकाच्या नैराश्याला निवृत्त करतात.

एकिकडे '... महामंत्र गायत्रीचा' मधून आपण वझे गुरुजींबरोबर माॅरिशसला काॅन्फरन्ससाठी धावती भेट देऊन येतो. जागतिक कीर्तीच्या डॉक्टरांच्या पारिषदेतही तर्कशुद्धपणे व्याख्यान देऊन वझे गुरुजी गायत्रीमंत्राच्या वैद्यकीय उपयोगाबद्दल कुतूहल, सकारात्मक प्रतिसाद निर्माण करू शकले. यातून आधुनिक विज्ञानात भली थोरली पोकळी आहे आणि ती त्यांनाही अवगत, मान्य आहे हेच सिद्ध होतं; .....तर दुसरीकडे 'राजा की आ गयी बारात' मधून थेट जपानच्या राजा-राणीच्या लग्नाला हजेरी लावून त्यामागची सूरस कहाणी आपण जाणून घेतो. 

एकिकडे 'श्री लक्ष्मीचा वरदहस्त' वाचत लक्ष्मीस्तवन करता करता दुसरीकडे '.. लढा सार्वजनिक स्वच्छतेचा' मधून 'एक्सनोरा' या संक्षिप्त शब्दाचा विस्तार उलगडतो. नारीशक्तिच्या जयघोषात कोल्हापूरच्या धाग्याला धरून भालजी पेंढारकर, अध्यात्माच्या सुत्राला धरून पांडुरंग शास्त्री यांच्या जोडीला एकच पुरुष लेखिकेच्या भावविश्वात तग धरून स्वतंत्र लेखाचा मानकरी झाला आहे. ते म्हणजे मद्रासचे एक्सनोराचे संस्थापक एम बी निर्मल. ह्याकडे व्यक्तिमहात्म्य म्हणून न बघता स्वच्छतेचं महत्व किती आहे, या, विषयाच्या भिंगातून त्याकडे बघितलं पाहिजे.

एकिकडे 'अतिथि देवो भव' मधल्या पाहुण्यांच्या नकोशा सवयी आपल्यातल्याही  यजमानाला उद्वेग आणतात. पाहुणे आणि यजमान हे विषय पुलंनी आणि अन्यही लेखकांनी हाताळले आहेत. रौद्ररस किंवा संताप व्यक्त होतांना आवेशात एखादा वावगा शब्दही लेखणीतून उतरणं अगदी स्वाभाविक आहे. हे शब्दही भाषेचं लेणं आहेतच. तरीही ते लिखित स्वरूपात वाचकांपर्यंत पोहोचू नयेत ही जबाबदारी लेखक आणि प्रकाशक यांनी संयुक्तपणे उचलली पाहिजे, नाही का? तसंच मुद्रणदोषही मोक्याच्या ठिकाणी रसभंग करतात. ते पुढील आवृत्तीत टाळायला हवेत.  .... तर दुसरीकडे 'जन पळभर म्हणतील' मधली सांत्वनकर्ती मंडळी उद्वेगाच्या आगीत तेल ओततात. आपण भारतीय आधी भावनिक स्थैर्याला महत्व देतो. त्या कालावधीत विचारलेले वस्तुनिष्ठ प्रश्नही असंबद्ध ठरतात म्हणून ते, व्यक्तिचा काळ येऊन गेला तरी प्रश्नाची वेळ आलेली नाही, हे समजून टाळलेले बरे!

एकिकडे लेखिकेची लेखणी धरून खगोल शास्त्रात उंच भरारी घेणार्या जयंत नारळीकरांना आपण त्यांच्या घरातच गाठतो. डॉ. मंगला जयंत नारळीकर हे तसं सामान्यांना परिचित नाव. त्यांचा साधेपणा, कलासक्तपणा, कसब, शिक्षण आणि मुख्य म्हणजे काटेकोरपणा लेखिकेने व्यवस्थित विषद केला आहे. मोजक्या शब्दात मांडणी करण्यासंदर्भात यात आलेला 'अमुक तमुक रस्ता कसा आहे? या प्रश्नाचं उत्तर सामान्य माणूस कसं देतो' हा भाग मला तेवढासा पटला किंवा रुचला नाही. उत्सवमूर्तिचं असामान्यत्व सिद्ध करायला सामान्यांशी तुलना कुचकामी ठरते. शिवाय या अशा व्यक्तिमत्वांबद्दल वाचतांना वाचकाने स्वतःला सामान्य गृहीत धरलेलं असतं.  .... तर दुसरीकडे प्रभा कुलकर्णी या कर्तबगार उद्योजिकेच्या आयुष्याची, कारखान्यांची फेरी घडते. 

एकिकडे लेखिका, बेबी शकुंतला आणि मदनमोहन लोहियांमार्फत आपल्याला भालजी पेंढारकरांच्या स्टुडिओतल्या वातावरणाची मोहक सफर घडवून आणतात. भालजींचं कौशल्य, खंबीरपणा, शिस्त, विवेक आणि सचोटीचं चित्रिकरण करतात, .... तर दुसरीकडे लेफ्ट. जन. थोरातांच्या भार्या लीलाताईंबरोबर आपण ध्येयनिष्ठ लष्करी संसाराचा रोमांचक फेरफटका मारून येतो. नवरा सैन्यात व्यस्त असतांना देशभर डझनावारी अनोळखी ठिकाणी राहून या  डॉक्टरिणबाईंनी गोर-गरिबांची केलेली सेवा अतुलनीय आहे. 

आशयगर्भ लेखन लेखकाला आणि वाचकाला विजयी करतं. १९९२ आधी लिहिलेलं, '... थोरात यांची ही जोडीने चाललेली वाटचाल अशीच दीर्घकाळ चालू राहो,... ' या वाक्याने सांगता झालेलं लिखाण प्रवाही असल्यानं त्याच प्रवाहात "हो हो, १००%!" असं वाचकाच्या मनात लेखिकेशी अनुमोदन उमटवतं. प्रवाह सोडून माहितीजाळात पृथक्करण केलं की, लेफ्ट. जन. थोरात १९९२ साली निवर्तल्याचं कळतं. तरीही वाचक जिंकतो, कारण तो आता भावनिक तरंगासोबतच काळसापेक्ष माहितीनं समृद्ध झालेला असतो. मग तो वाचक प्रत्येक लेखाचा असाच मागोवा घेतो आणि माहितीच्या कक्षा विस्तारत रहातात. चित भी मेरी पट भी मेरी असाच हा प्रकार आहे. त्यामुळे लिखाण कालपरत्वे कोमेजत नाही हेच खरं!

एकिकडे 'असे दागिने सुरेख बाई' मधून आपण धातूच्या दागिन्यांच्या दुनियेत जातो. या नररत्नांनी ठासून भरलेल्या पुस्तकाची सुरुवात दागिन्यांच्या यादीने होते हा योगायोग की प्रकाशकाची योजना असावी? या लेखातली दागिन्यांची यादी संपतच नाहीये असं वाटतं. दक्षिण भारतापासून ते राजस्थानपर्यन्तच्या दागिन्यांचा मागोवा यात आहे. बरेच प्रसिद्ध लोक दागिने घडवायला पुण्या-मुंबईतून कोल्हापूरला येतात (.. आणि लेखिकेला गवसतात?!)  हे कळतं. साजाच्या मध्यभागी असलेल्या पदकावर पूर्वी कृष्ण असायचा तो आता लाल खडा असतो, हे कळल्यावर हा बदल कधी आणि का झाला असेल असा प्रश्न अभावितपणे येतो, जो लेखिकेने सोडवलेला नाही. ... तर दुसरीकडे 'अभी तो मै जवान हू' मधून शरीर हा दागिना कसा कोरा करकरीत ठेवायचा याचं विवेचन लेखिकेकडून होतं. नव्वदच्या दशकापासून कोट्टाकलच्या वैद्यशाळेच्या आश्रमात देशी विदेशी साधक कायाकल्प करायला येतात. तरी तो आश्रम, त्याचं महात्म्य आजच्या 'सबकुछ व्हायरलच्या' जमान्यातही तसं दबलेलंच आहे.

'वधुपरिक्षा - काल आणि आज' मधून उलटलेल्या काळाबरोबर वधुपरिक्षेचे पालटलेले संदर्भ साक्षात स्वर्गातल्या देवतांच्या संवादातून आपलं मनोरंजन करतात. .... तर दुसरीकडे लग्न ठरल्यावर घडणार्या जत्थ्याच्या परंपरेचं साद्यंत वर्णन 'लगीन ठरलं ...' मधून समोर येतं. आपल्या समाजाच्या अशा घड्या पूर्णपणे मिटल्या आहेत. एकेकाळी याच घड्या आपलं अर्थकारण चालवत आणि समाज एकसंधही ठेवत असत.

एकिकडे 'प्रकाशाची वाट' चालत पितृछत्र हरवलेली हमजा हट्टाने एकट्या तिच्या आईकडून कन्यादान करून घेत असतांना आपल्याला तिच्या लग्नमंडपात नेते, .... तर दुसरीकडे 'चुकतंय कुठं?' मधून लेखिका, पालकांचे पालक स्वतःच्या पाल्यांना त्यांच्या पाल्यांबाबत ते चुकत असतील तर त्या मधल्या पीढीला समजावून सांगून ताळ्यावर आणू शकतात ते कसं, हे संगतवार मांडते. प्रबोधनपर संवाद कसे लिहावेत याचा हा या पुस्तकातला पहिला उत्कृष्ठ नमुना आहे. आकाशवाणीसाठी लिहीलेल्या श्रुतिका फारच खुमासदार झाल्या आहेत. काल्पनिक पात्रांच्या संवादामुळे विषयावर थेट आणि गंभीर हल्ला न होताही तो व्यवस्थित गळी उतरतो. हे संवाद लिहिण्याचं लेखिकेचं कसब निश्चितच वाखाणण्याजोगं आहे.

एकिकडे 'ज्योतीने तेजाची आरती' ला हजर राहून स्वाध्याय परिवाराची ओळख होते. पांडुरंग शास्त्री आठवलेंवर भावपूर्ण लिहिलं आहे. तरीही तो कुठेही प्रोपागंडा वाटत नाही, ही त्या लिखाणाची खुबी किंवा लेखिकेने सांभाळलेला संयम आहे. .... तर दुसरीकडे 'ग्राहक चळवळ कशासाठी? कोणासाठी?' मधून ग्राहक एव राजा हे समजून घेता येतं. विधीची पदवी घेऊन ग्राहक न्यायालयात न्यायाधीश म्हणून त्यांनी दशकभर काम पाहिलं आहे. एकेकाळी मी ही ग्राहक चळवळीत आईच्या हाताखाली सक्रिय होतो. आता विक्री-विनिमय पद्धति सेवेच्या व्याख्या बदलल्या आहेत. या परस्थितीत कोपर्यावरचा दुकानदार देशोधडीला लागेल असं दिसतय. दुर्दैवाने आपल्याकडे गुन्हेगारी, फसवेगिरीची क्षेत्रं आधी फोफावतात आणि मग व्यवस्थेला त्यांचा पाठलाग करता करता धाप लागते. लुच्चा विक्रेता कचाट्यात सापडून, ग्राहक 'राजाचा' मुकुट चढवतच होता, एव्हढ्यात ऑनलाइन प्रकार आला. नेहेमीप्रमाणे या क्षेत्राला मुक्त कुरण मिळालं आणि आता बहुतेकांनी तुंबड्या भरल्यावर त्यासंबंधी कायदे येताहेत. आता कायदे येणार, मग जागृती होणार.. समाज म्हणून आपण, आपले नेते कायम बॅकफूटवरच रहातो आणि नवनवे फिरकीपटू चेंडू हातभर फिरवतात आणि आपला त्रिफळा उडवतात.

एकिकडे समारोप होतांना 'झुंज एका धरणाशी' देण्यासाठी मेधा पाटकरांबरोबर दर्याखोर्यांमधे ठाण मांडून बसावसं वाटतं. मेधा पाटकरांचा एक मुद्दा माझ्या लहानपणापासून आमच्या कुटुंबात सर्वमान्य होता, आहे. तो म्हणजे, मोठमोठी धरणं हे जलसंधारणाचं योग्य साधन नाही. छोटे छोटे बांध, पाणी अडवून जिरवणं, लागवडीखालील क्षेत्र  वाढवणं हे उपाय पर्यावरणपूरक आहेत. अलीकडे महाराष्ट्र सरकार, पाणी फाऊंडेशन वगैरे एकत्र येऊन जलयुक्त शिवार राबवतात. यावर मेधाताईंचं काय म्हणणं आहे? ते मला माहिती नाही कारण तो विषय त्यातल्या राजकरणामुळे माझ्या कक्षेबाहेर राहिला. माझं एकूण वाचन कितीही तुटपुंजं असलं तरी आपल्या पौराणिक कथांमध्ये विमानाच्या सुद्धा संकल्पना आहेत हे मी वाचलंय, ऐकलंय. पण अवाढव्य धरणाचा उल्लेख मला तरी आढळत नाही. भारतीय पुराणकथांमधून न गवसणारा  कुठलाही आधुनिक आविष्कार किंवा निर्माण पर्‍यावरणपूरक किंवा दीर्घकालीन उन्नतीकारक असण्याबद्दल मला कायम शंका येत राहील! ....तर दुसरीकडे, धरणाशी ठाण मांडण्याआधी लेखिकेने आपल्याला, ' जिकडे पहावे तिकडे बर्फ आणि मी एकाकी असह्य' हे अनुभवलेल्या बच्छेंद्री पाल सोबत थेट एव्हरेस्टवर पोहोचवून आणलेलं असतं. 

एकिकडे लेखिका माजी न्यायाधीश असल्याने मी माझी मिमांसा 'माय लॉर्ड' म्हणत, शपथेवर, जसं वाटलं तसं सादर केलीये. .... तर दुसरीकडे यात 'एकिकडे..दुसरीकडे' असं 'कंपेअर एंड कॉन्ट्रास्ट' तंत्र वापरलंय. लेखिका मुंबईत जन्मलेल्या असल्या तरी कोल्हापूरने त्यांचं मन व्यापलेलं आहे. शहरी असल्या तरी गावरानाची ओढ आहे. अतिउच्च शिक्षित असल्या तरी रूढी परंपरांना फाटा दिलेला नाही. पुस्तकातलं लिखाण एकांगी, एकरंगी नाही. तसंच लेखिकेकडे याचा अजूनही भरपूर साठा आहे. यापुढचं संकलन अन्य बहुरंगी साधनाच्या, प्रतिमेच्या नावाने करता येईल. बुंधा लेखिकेच्या अंगणात असला तरी फुलांचा सडा आम्हा वाचकांच्या अंगणात पडतोय. अन् यापुढचा बहर शेकड्याने सडा पाडो.. 

साहित्य परिचय: कल्चर शॉक जर्मनी

पुस्तक: कल्चर शॉक जर्मनी

लेखिका: सौ. वैशाली करमरकर

प्रकाशक: राजहंस प्रकाशन

प्रथम आवृत्ती: १४ जुलै २०१५

शॉकिंग पुस्तक! 

'पुस्तकात शॉक बसण्यासारखं काय आहे?' 

Malorie Blackman म्हणते, "Reading is an excercise in empathy; an excercise in walking in someone else's shoes for a while. वाचन ही, सह अनुभूतीची, काही क्षण दुसर्‍याच्या सपाता अडकवून चालण्यासारखी कसरत आहे. " मी हे पुस्तक वाचल्यावर माझ्या प्रवाससाधनांनी माझी अनुभवशिदोरी लेखिकेला दिली की काय अशी उलटी शंका घ्यायला जागा आहे!

अहो, म्हणजे, या सन २०१५ च्या पुस्तकातले जर्मनीतले किंवा जर्मनांबद्दलचे मासलेवाईक प्रसंग माझ्या २०१६ पासूनच्या जर्मन भेटींमधुनच घेतलेssत! आणि मी तर लेखिकेला २०२० पर्यन्त ओळखतही नव्हतो की मला त्यांचं नाव माहिती नव्हतं का त्यांना माझं..  असो. गमतीचा भाग सोडला तर हे नक्की की आपल्याकडे निष्णात वैद्य जसा फक्त चेहरा पाहून किंवा नाडी तपासून आपल्याला काय होतंय ते तोच सांगतो तसंच लेखिका भारतीय व्यक्ति जर्मनीत गेल्यावर कोणते प्रसंग घडतात, घडतील हे तंतोतंत सांगतात. आणि मग त्या, त्या प्रसंगांची पार्श्वभूमी सविस्तर उलगडून दाखवतात.

अमेरिकन लेखिका झुमा लाहीरी म्हणतात, "Thats the thing about books! They let you travel without moving your feet. पुस्तकं तुम्हाला बूडही न हलवता जगाची सफर घडवून आणतात." हे विधान स्थलसफरीबद्दल आहे पण माझ्यामते ते स्थल-कालालाही लागू होतं आणि त्याचा प्रत्यय म्हणजे हे पुस्तक.

पुस्तकात सांस्कृतिक झटक्याच्या उदाहरणादाखल दिलेल्या प्रसंगांमधला घरमालकाचा अनुभवआणि 'मीटिंग हेच शंका निरसनाचं ठिकाण असतं' हे अनुभव मला एकदा नाही प्रत्येक वेळेला आलेले आहेत. एखाद्या प्रकल्पाबद्दल एक मीटिंग उरकल्यावर परत काही बोलायचं तर आपण परत मीटिंग बोलवावी किंवा पुढच्या पूर्वनियोजित मीटिंग पर्यन्त थांबावं ही त्यांची अपेक्षा आणि शिस्त असते. त्यापुढे जाऊन मात्र मी हे अनुभवलं आहे की आपण काम करत राहिलो आणि प्रकल्पाचे आधारस्तंभ झालो तर जर्मन लोक खिलाडूपडे अशा नियमांना थोडी मुरड घालतात आणि कॉफीब्रेक हा एक उत्तम मुहूर्त असतो. Fußball किंवा सॉक्कं म्हणजे फूटबॉल या खेळातून ही वृत्ती आली असावी. एकदा का तुम्ही संघभावनेने खेळता आहात हे जाणवलं की मग शीळ घालताच शॉर्टपासेस, लॉन्गपासेस मिळू लागतात. 

तर केकच्या तुकड्याच्या अनुभवाचा मला बसलेला झटका असा की, असाच एक अनुभव माझ्या एका जर्मन वरिष्ठांनी ३५-४० वर्षांपूर्वी, त्यांच्या लहानपणी Akademisches Austauschprogramm विद्यार्थी अदलाबदल योजनेअंतर्गत त्यांच्या घरात  रहायला असलेल्या भारतीय तरुणाबद्दल मला कथन केला होता आणि तो त्यांच्या दृष्टीकोनातून बरं! म्हणजे त्या भारतीय विद्यार्थ्याने केकचा तुकडा अव्हेरून किंवा नापसंतीने घेऊन कशी विचित्र वागणूक दर्शवली अस्सा!

या पुस्तकातून आपल्याला जर्मनीची संस्कृति म्हणजे इतिहास, भूगोल, नागरिकशास्त्र आणि मानसशास्त्र अतिशय रसाळ आणि रंजक भाषेत समजतं. यामुळे जर्मनीत येणार्‍या वैविध्यपूर्ण, नावीन्यपूर्ण अनुभवांसाठी मानसिक मशागत होईलच. त्याबरोबरच त्या अनुभवाची पाळंमुळं नवागताला उकरून पहावी लागणार नाहीत. उलट काही प्रसंगांमधे आपल्याला हवा तसा प्रभावफुलोरा यायसाठी त्या प्रसंगातल्या व्यक्तींना, आपल्या प्रतिसादांना कसं खुलवायचं हे आधीच कळून त्या प्रसंगात स्वतःचा आब सांभाळून निभावून नेता येईल. अनुभवांमधे वैचित्र्य न वाटता वैविध्य दिसेल. सर माल्कम ब्रॅडबरी म्हणतात, "Culture is a way of coping with the world by defining it in detail. संस्कृति म्हणजे आसमंताला फुरसतीत तपशीलवार जाणून त्याच्याशी जुळवून घ्यायची रीत आहे" जर्मन संस्कृतीची in-detail definition,तपशीलवार जाण या पुस्तकातून येते. 

ghetto या शब्दाची माझ्या शब्दकोशात या पुस्तकातून भर पडली आहे आणि तो माझ्या मनात अगदी घट्ट रुतून बसला आहे म्हणा ना! भारतातल्या जिव्हाळ्याच्या 'घट्ट' नात्यांवरूनच तर हा शब्द इजिप्शियनमधे उगम पावला नाही ना अशी मला एक शंका आहे. 

युरोपियन टोळीजीवनापासून ते आजच्या तिथल्या छोट्या छोट्या भूभागांना आपापले स्वतंत्र देश म्हणत एकत्र नांदणार्‍या समुदायांपर्यंत (हो, समाज म्हणायला मी अजून धजत नाही) सगळा प्रवास या पुस्तकात आहे. आताच्या जर्मनीतले लोक,

 त्यांच्या सवयी, पद्धती, रहाणी, आवडी-निवडी, पोटपूजा, (अ)पेयपान, चिन्हं, प्रतिकं, ध्वज, राष्ट्रगान अशी सगळी जंत्री त्यांच्यात येत राहिलेल्या स्थित्यंतरांसह इथे शब्दबद्ध आहे. तिथले शासनसमार्थित सांस्कृतिक clubs हे समुदायपुरुषाचा प्राणवायू असावेत असं भासतं. तसंच आपणा भारतीयांनाही ते वरदान ठरू शकतात. नागरी सुट्ट्यांच्या दिवशी दुकानं बंद असण्यामागचं समाजशास्त्र इथे उलगडतं. 

Wer rastet, der rostet. म्हणजे ठेवलं की गंज चढतो किंवा थांबला तो संपला. या जर्मन म्हणीप्रमाणेच ते लोक वागतात हे ठसतं. जर्मनीतलं स्त्रीयांचं स्थान काय आणि ते का हे समजतं. मग त्यांचा एत्तद्देशीयींच्या तुलनेतला ताठर स्वभाव हा ताठा नसून दुसर्‍या महायुद्धानंतरच्या खंबीर जर्मनीचा तो ताठ कणा आहे हे कळतं. सकळ देशबांधव एकदिलाने 'यशाकडे अखंड झेप घेऊ' लागले तर रक्तबंबाळ, भुकेकंगाल अवस्थेतून जगात श्रीमंतीचा तोरा मिरवण्यापपर्यन्त वाटचाल करता येते हे जर्मनी आणि जपान ह्या दोन्हीही देशांनी दाखवून दिलं आहे.

'विद्या मित्रम प्रवासेशु'. जर्मनीला निघण्याआधी किंवा अन्य ठिकाणी राहून जर्मन व्यक्तीशी संपर्क होण्याची चाहूल लागली आणि ह्या पुस्तकातून विद्यार्जन केलेलं असलं तर झटका बसणार नाही. जर्मन संस्कृतिची ऊर्जा रोमारोमात प्रवाहीत होत जाईल. जर्मनमधे म्हणतात, 'Aus Schaden wird man klug', 'अपयश व्यक्तिला चलाख बनवतं किंवा अपयश ही यशाची पहिली पायरी असते'. हे पुस्तक वाचून जर्मनीप्रवेशानंतरची ही अडखळ टाळता येऊ शकते. तिथे किंवा त्यांच्यात विरघळून जायचं असेल तर वागावं, बोलावं, रहावं कसं, ते आधी वाचावं. जर्मनीला प्रस्थान करणार्‍यांनी तर वाचावंच, जर्मनी अनुभवलेल्यांनीपण पुनःप्रत्ययाने तोषावं. चोखंदळ वाचकांनी प्रवाही आणि माहितीपूर्ण साहित्य म्हणून वाचावं. 

Diane Duane म्हणते, "reading one book is like eating one potato chip". राजहंस प्रकाशनाची कल्चरल शॉक ही एक मालिका आहे. त्यात जपान आणि अरबस्तानवरही त्या त्या माहीतगार लेखकांची पुस्तकं आहेत. ती वाचायची जिज्ञासाही या पुस्तकातून निर्माण झाली आहे.

बारकू, इभूना आणि मुलाखत

'बारकू' खांदेशी होता. हुशार, पण अभ्यासाशी काही संबंध नाही. त्याची पुस्तकं नव्यासारखी कोरी रहात म्हणून आदल्या इयत्तेतले अनेक जण परिक्षा संपली की ती पुढच्या इयत्तेची पुस्तकं फुकटात मिळवायला बारकूकडे यायचे! 

बारकू शाळेत लक्ष देऊन ऐके, त्या जोरावर उत्तीर्ण होणं हे काही त्याला आव्हान नव्हतं. एकदा का घरी आला की मात्र पुस्तकं वह्या कधीही दप्तरातून बाहेर निघत नसत. वाचायला घेतलं की त्याला झोप येई. गृहपाठाचाही पत्ता नसे. आकडे मात्र त्याचे जीवलग दोस्त होते. त्यामुळे गणित त्याला फार शिकवावं लागत नसे आणि त्यामुळे ते पुस्तकही उघडायचा प्रश्नच नव्हता.

त्या दिवशी बारकू पुण्याच्या गरवारे प्रशालेत महाराष्ट्र शिक्षण क्षेत्रात नावाजलेल्या काही शिक्षकांसमोर बसला होता. मुलाखत द्यायला!  राज्यस्तरीय टॅलेंट सर्चची लेखी परीक्षा पार करून तो या टप्प्यात आला होता. लेखी परीक्षा दिल्यावर या खांदेश्याने हेरलं होतं की अशा परीक्षांमध्ये कठीण म्हणून असणारे प्रश्न ताईच्या इयत्तेत अभ्यासक्रमाचा भाग होते. मग मुलाखतीतही असंच पुढच्या इयत्तेतले प्रश्न विचारात असतील तर? 

या विचाराने त्याने मुलाखतीआधी ताईची पुस्तकं वाचून जायचं ठरवलं होतं. पण कसचं काय. सवयी अशा सुटतात होय! पुण्याला जायचं सामान भरायची वेळ आली तरी आळसाच्या वेताळाने या खांदेशी विक्रमाची पाठुंगुळी सोडली नव्हती. शेवटी त्याने फक्त अनुक्रमणिका वाचून घेतल्या! त्यातल्या त्यात नागरिकशास्त्रातल्या शेवटच्या प्रकरणाबद्दल त्याला त्याच्या वेगळ्या नावामुळे कुतूहल वाटलं म्हणून शेवटचं पान उघडून त्याने तेव्हढी तृष्णा शमवली होती.

गणिताच्या बाकावर बसलेल्या परीक्षकांना त्याने पार गुंडाळून ठेवलं. शेवटचा प्रश्नार्थक शब्द सुरू व्हायच्या आतच उत्तर देणं ही तर त्याची खासियत होती. याच सवयीचा वापर करून एका चाणाक्ष परीक्षक बाईंनी आयत्या वेळी शेवटचे शब्द 'किती तास लागले?' ऐवजी 'किती तास उरले?' असे फिरवले आणि त्या खांदेश्याला त्या वयात आवश्यक असा सबुरीचा पाठ दिला आणि पाठही थोपटली. 

इतर विषयातलं आपलं पितळ माहीत असल्याने त्याने गणिताची उत्तरं बाजूच्या बाकांनाही ऐकू जातील अशा बावन्नकशि खणखणीत आवाजात दिली होती आणि प्रतिमाप्रतिष्ठापना करून ठेवली होती. 

बाहेर गडद मळभ दाटून आल्यानं भर दुपारी शाळेच्या दालनात सगळे दिवे लावावे लागले होते. बारकूला पुढच्या बाकावर इभूनाला सामोरं जायचं होतं. 

"पंडितजी कॉंग्रेसचे अध्यक्ष निवडले गेले ते कोणतं वर्ष होतं?" 

सनावळ्यांना तर बारकूच्या मेंदूने कायम चलेजाव केलेलं होतं. १९४६ मध्ये त्याच्या आजोबांचे सावद्याचे मित्र बापू वंजारी स्वातंत्र्यसैनिक म्हणून पकडले गेले. त्याची गोष्ट आजोबा रंगवून सांगत. ती मात्र त्याला स्मृतीत होती. इतिहासाच्या पुस्तकात सावदा, पारोळा, नशिराबाद, मुक्ताईनगर इथल्या स्वातंत्र्यलढ्याबद्दल काही असतं तर बारकूने पैकीच्या पैकी गुण आणले असते.

"... बरं ते राहू दे, पहिले पंतप्रधान चाचा नेहरू यांचं मृत्यू वर्ष?" 

बारकू बोटाने फळीवरच्या कागदाचा कोपरा नखाने दुमडायचा चाळा करत तिकडेच खाली बघू लागला. बाई गुणपुस्तिकेत आणखी एक फुली मारायला सरसावल्या तसं बारकू अजिजीने म्हणला,

" मॅडम, इंदिराजी १९८४ साली गेल्या आणि राजीव गांधी १९९१ साली." 

बारकूच्या जन्मानंतर झालेले इंदिराजी, राजीवजींचे मृत्यू त्याच्या जीवनाचा भाग असल्याने त्याला ते लक्षात ठेवावे लागले नव्हते.  

"हे अगदी बरोबर आहे. पण हे मुलाखतीतल्या प्रश्नाचं उत्तर नाही त्यामुळे मला फुली मारावी लागेल." 

"ब्रह्मदेश भारताच्या कुठे आहे?"

"पश्चिमेला.."

चाचरत बारकू म्हणाला. बाईंनी फळीवरच्या नकाशाकडे अंगुलीनिर्देश करत तो पूर्वेला असल्याचं दर्शवलं आणि आणखी एक फुली मारली. 'भू जर गोल आहे तर पश्चिमेकडूनही तो लागेलच की' बारकू मनात म्हणाला. भुसावळहून पाचोर्‍याला जाणारी बस पूर्वेकडल्या फलाटावर लागते हे त्याला माहिती होतं.

बाई आता फार काही विचारणार नव्हत्याच. बाजूला बसलेल्या 'ना.शा.' च्या गुरुजींकडे त्यांनी कटाक्ष टाकला.

"लांबच्या गावातून मजल मारलीस इथवर, वा वा, अभिनंदन!" 

मिशीखालून कुठूनतरी आवाज आला. मिशीने विस्फारून हास्य दाखवलं. बारकू काही बोलला नाही. 

"टी व्ही पहातोस ना? काय पहातोस टी व्ही वर?" 

गुरुजींनी खरं तर त्याच्यावरचा ताण कमी करायला हे विचारलं होतं, पण भाऊ परीक्षेच्या कोमात असल्याने त्याचा ताण आणखी वाढला. 'आता टीव्हीचा ना.शा. शी काय संबंध...'  तो परत काही बोलला नाही.

"बर, बर. शाळेत संगणक आले आहेत का?" 

परत तेच. गुरुजी विषय विसरले बहुधा.. 

"हो हो, आलेत की सर. माझा फास्ट फ्रेंड आहे पक्या, त्याचे वडील परवाच भांडले शाळेत, संगणक ठेवलेल्या खोलीचं दार सारखं उघडं रहातं आणि वातानुकूलन रहात नाही म्हणून..." 

माहितीचा जणू कडा कोसळला. 

"ठीक, ठीक. विषय सोडू नको. ही नागरिकशास्त्राची तोंडी परीक्षा आहे. काय? लहान लहान शहरात कॉम्प्यूटर, म्हणजे देशाची प्रगति होते आहे. हो ना? ही सगळी प्रगति कशामुळे झाली सांग बघू?" 

त्याच्या आधीच्या उत्तरावरून बारकू अलिकडच्या काळासंबंधी तयारी करून आलाय असं वाटून, त्याला याबद्दल विचारलं तर त्याला एखादा गुण देता येईल या विचाराने त्यांनी प्रश्न टाकला. बारकू 'भारत सरकारने विज्ञान-तंत्रज्ञानाचं देशाच्या विकाससाठीचं महत्व ओळखून तसं धोरण ठरवलं म्हणून शाळाशाळांमद्धे संगणक आले' असं काहीतरी उत्तर देईल अशी त्यांची अपेक्षा होती. अगदी 'माजी पंतप्रधान राजीव गांधींच्या दूरदृष्टिमुळे' असं सांगितलं तरी त्याला गुण देण्याची त्यांची तयारी होती.

पण हे सांगायएव्हढी प्रगल्भता किंवा घोकमपट्टी त्याच्याकडे नव्हती. तो कधी भुवईच्यावर तर्जनीने खाजवत होता तर कधी कानाच्या पाळिमागे करंगळीने. बोटंही लुळी पडल्यागत वाटत होती. कधी एकदा हे सगळं संपतं आणि आपण परत गावी जातोय असं त्याला झालंय असं त्याच्या देहबोलीवरून वाटत होतं. आता बाहेर एक वावटळ येऊन झाडांची वाळलेली पानं इतस्ततः भरकटत होती आणि रिपरिप सुरू होत होती.

 

बाईंच्या चेहेर्यावर मिश्किल भाव होते. गुरुजीही त्याच्याकडे निरखून बघत होते. बाई काहीतरी समारोपाचं बोलणार एवढ्यात त्यांना बारकूच्या देहबोलीतला फरक जाणवून त्या थबकल्या. बारकूच्या डोळ्यात चमक आली. हाताच्या पंजांमध्ये बळ आलं. फळीवर उजव्या हाताने आत्मविश्वासपूर्वक, जणू, एक  प्रहार करत बारकू उत्तरला, 

"पंचवार्षिक योजना.. हो नक्कीच! पंचवार्षिक योजनांमुळे भारताची प्रगति झाली." 

त्याला अचानक 'ते' आठवलं होतं, 'ते'. ते ताईच्या पुस्तकातलं शेवटचं पान! शेवटचा परिच्छेद म्हणाना. 'भारताच्या पंचवार्षिक योजना, १९५१ ते १९६६..' बारकूच्या उत्तराचा आवाका, संगणकापुरत्या संदर्भाला व्यापून उरणारा असला, तरीही 'देशाची प्रगति' या संदर्भाला तो आवाका यथायोग्य होता आणि भाऊच्या इयत्तेतल्या मुलाने हे उत्तर देणं अपेक्षित नव्हतच. 

"पंचवार्षिक योजनांमुळेच... नाही म्हणजे.. त्यामुळेच, त्यामुळेच प्रगति झाली." 

जास्त बोलावं की नाही या विचाराने तो थोडा गांगरला. कारण 'पंचवार्षिक योजना' या दोन शब्दांमध्येच त्याला असलेला वाचनाचा पाठिंबा संपला होता. दोघेही परीक्षक आता मरगळ झटकून ताठ बसले होते. बाई तर एकदम आशावादी वाटू लागल्या होत्या. 

"बोल की, बोल ना. त्या योजनांमुळे प्रगति कशी झाली ते सांगत होतास ना?" 

त्यांचा सकारात्मक प्रतिसाद जाणवून बारकूचा धीर चेपला. बारकूच्या अंगभूत चलाखीने त्याचा ताबा घेतला. 

"माझे बाबा सांगतात की जानेवारी ते मे दरम्यान ते माझ्या पुढच्या इयत्तेत काय काय घ्यावं लागणार त्याची यादी करतात आणि पैसे साठवतात. तरीही माझी एखादी सहल चुकतेच म्हणा. पण आपल्या सरकारने तर पुढे काय करायचं ते पाच वर्ष आधीच, १९५१ मधे ठरवलं आणि दर पाच वर्षांनी ते ठरवत राहिले, १९६६ पर्यन्त. त्यासाठी पैसेही बाजूला ठेवले त्यांनी. म्हणूनच आपल्या देशाची प्रगति झाली." 

१९५१ ते १९६६ असं वाचलेलं अस्सं बाहेर आलं!   

"अरे पण शाळेमध्ये संगणक तर अलीकडे आले ना, १९९० नंतर?" 

गुरुजींनी त्याला शब्दात पकडायचा यत्न केला. 

"सर, पण १९६६ मधेच सरकारला पंचवार्षिक योजनांचे फायदे कळाले होते त्यामुळे तशाच प्रकारच्या योजनेअंतर्गत संगणकावर खर्च झाला असणार." 

पुरेशा वाचनाअभावी बारकू जर-तर मध्ये शिरला असला तरी तर्कही बिनचूक होता आणि पीव्ही नरसिम्हा राव यांच्या काळात विज्ञान-तंत्रज्ञानाच्या वाढवलेल्या पंचवार्षिक निधीतूनच संगणकक्रांति साद घालत होती ही वस्तुस्थितीही तर्काला पूरक होती. त्यामुळे दोन्हीही परीक्षकांनी टाळ्या वाजवल्या. गणिताच्या बाकावरुन वारंवार येणार्‍या टाळ्यांमद्धे इभूनाच्या बाकाकडून आलेल्या टाळ्यांनी सगळ्यांचं लक्ष वेधून घेतलं.

बारकूने खिडकीतून बाहेर बघितलं. आता रिपरिप संपून मळभही सरलं होतं आणि बाहेरचं प्रांगण लख्ख प्रकाशात निथळत होतं. बाई विचारत्या झाल्या, 

"ठीक आहे, आपण मान्य करू. पण तुझ्या गावातल्या घरापुढे पक्का रस्ता आहे का?" 

"नाही मॅडम. आता बांधणार आहेत" 

"मग, १९६६ मध्ये नियोजनाचं महत्व कळल्यामुळे भारताने ९०च्या दशकात संगणक आणले; पण रस्ते मात्र बांधले नाहीत, याबद्दल काय तर्क आहे तुझा?" 

बाईंनी हा जाता जाता टाकलेला गुगली होता, परीक्षेचा प्रश्न नव्हता. बाहेर बघणार्‍या बारकूची बुब्बुळं परत दवबिंदुसारखी टपोरी झाली. "रस्ता पक्का आता करणार आहेत म्हणजे सरकारने १९६६ मध्ये नाही तरी ८० च्या दशकात तरी रस्त्याचं नियोजन केलं असणारच मॅडम. पण दिल्लीहून पाठवलेले पैसे पोहोचले नसतील कदाचित..." 

बोलता बोलता आपल्याच विधानात काहीतरी पोकळी असल्याचं त्याला जाणवलं. 

"म्हणजे, आधी पैसे यायला उशीर झाला असेल. माझे बाबा ट्रेझरीमध्ये आहेत ना, त्यामुळे किती वेळ लागतो ते मला माहिती आहे... त्यानंतर कदाचित सामान रस्त्यात अडकून पडलं असेल. मालवाहू ट्रकची समस्या असेल.. आपलं हवामान बेभरवशी, कदाचित बरीच खडी वगैरे वादळात, पावसात वाहून गेली असेल..... मजूर लोकांना उन्हातान्हात काम करायला त्रास होत असेल.......... डांबर तयार करणारी यंत्र पुरेशी नसतील .... ...."

प्रसिद्ध वैज्ञानिक वसंत गोवारीकर यांच्या हातून पदक आणि प्रमाणपत्र स्वीकारेस्तोवर- सबुरीचा सल्ला, पुस्तकाचं एक पृष्ठ वाचलं तर त्या पृष्ठाने आपल्याला थेट राज्य गुणवत्ता यादीत आणून बसवलं अशी समजूत आणि पंचवार्षिक नियोजन घरासमोर रस्त्यावर का दिसत नाही हा प्रश्न, हे बारकूच्या मनात खोलवर रूजले होते!

 

बारकू आज काय करतोय याची पुरेशी माहिती उपलब्ध नाही. पण जर तो असेल तर कदाचित या मुलाखतीनंतरपासून त्याने भरपूर वाचन केलं असेल. कदाचित बारकू उच्चविद्याविभूषित असेल. कदाचित भारतीय प्रशासकीय सेवेत असेल. कदाचित बारकू आता नियोजन आणि अंमलबजावणी यातली दरी मिटवायचा प्रयत्न करत असेल..