Stick to the Screen, now!

https://m.youtube.com/watch?feature=youtu.be&v=s6Zp7kPdVBk

देणार्‍याने देत जावे, घेणार्‍याने घेत जावे |

घेता घेता एक दिवस, देणार्‍याचे हात घ्यावे ||

विंदांच्या या पंक्ति आपल्या समाजाला दिशादर्शक आहेत. बहुतांश क्षेत्रात आज भरभरून देणारे दाते आहेत पण योग्य ते स्वीकारायची सवय आपल्याला लावून घ्यायची आहे. कोणी खरंच निरपेक्षपणे देऊ शकतं यावर आपल्याला विश्वास निर्माण करायचा आहे. 

होतकरू भारतीय मुलामुलींना हॉकीचं प्रशिक्षण द्यायचं स्वप्नं घेऊन पार जर्मनीहून आंद्रिया गढ हिम्मतगढला आलीये, २०१३ मध्ये. ती यासाठी वाट्टेल ते करायला  तयार आहे. आजपर्यंत करते आहे. हॉकि स्टीक्स देते आहे, मुलांना पळवते आहे, सिंथेटिक टर्फचे ढीग जमवते आहे, पालकांना पटवते आहे, शाळेला विश्वासात घेते आहे, एवढंच नव्हे तर स्वखर्चाने यूरोप टूरही करवून आणते आहे. ती झेप घेतेय, मुलांनाही उंच नेतेय पण ७ वर्षात जमिनीवर टर्फ अंथरायला तिला जमलेलं नाही... पटतंय का? त्याचीच ही गोष्ट.

या लघुपट निर्मात्याच्या अचूक शब्दात:

ही फिल्म वेड्या, स्वप्नाळू, काहीतरी ध्येय घेऊन झपाटल्याप्रमाणे काम करणाऱ्या आंद्रिया सारख्या निस्पृह लोकांची गोष्ट आहे. या स्वप्नांच्या जगातील प्रवास खूपच अद्भुत असतो आणि ही स्वप्ने प्रत्यक्षात येण्यासाठी किंमतही मोजावी लागते.. या सगळ्या नाट्यमय प्रवासाची साधी सोपी गोष्ट म्हणजे स्टिक टू ड्रीम्स ही माझी पहिली फिल्म.

निर्माता चिन्मय अनिरुद्ध भावेने facebook वर लघुपटाची पूर्वपीठिका आणि सारांश दिलेलाआहे.   https://chinmaye.com/2020/10/24/mblogsticktodreams/?fbclid=IwAR3l3AB-jaWZdcTGnuqLSFjMR1iBVM3CsS_c_Hm70vVlY6aZ2oSvMrKDtH0

हा पाऊण तासाचा लघुपट सुरुवातीपासून शेवटपर्यंत छान गुंतवून ठेवतो. समाज म्हणून आपण काय आहोत याची झलक या छोट्या मांडणीत कळते. कुठल्याही जागतिक स्पर्धेत जिंकायचं नव्हे फक्त टिकायचं असेल तरीही आपल्याला खडबडून जागं होण्याची गरज आहे. 

क्रीडाक्षेत्राशी संबंधित पूर्ण लांबीचे चित्रपट बनले आहेत. व्यावसायिक फायदा हा महत्वाचा घटक असल्याने अश्या चित्रपटांद्वारे त्यात अभिनीत नायक नायिकेचं larger than life उदात्तीकरण विकलं जातं आणि तेच लक्षात रहातं. मिल्खा, सचिन, धोनी, पंगा अशी लाटच अलीकडे आली. यातून व्यवस्थेवर प्रश्न उभे केले गेले जे रास्तच आहेत. पण या चित्रपटांना पटकथा आहे. चिन्मयचा लघुपट या विषयाला या चाकोरीतून बाहेर काढतो आणि 45 मिनिटं वास्तवात तरंगत ठेवतो. या लघुपटात पात्रं नाहीत तर खरेच नायक-खलनायक आहेत. भारत आणि युरोपमधलं चित्रिकरण आहे. संगीत आहे. नाटय आहे. कथा आहे. अचंबा आहे. परिणामकारकता आहे. चिन्मयने जवळ जवळ एकहाती सगळं निभावलंय आणि ते ही निर्मितीमुल्याशी तडजोड न करता. 

लघुपट स्वतः कथेच्या निष्कर्शावर भाष्य करत नाही. आहे ती परिस्थिति समोर ठेवून निष्कर्श काढायला प्रेक्षकला वाव देतो. हा या प्रस्तुतीचा माझ्या दृष्टीने सर्वात जमेच्या तीन आयामांपैकी एक आहे. खलतेला मुद्दाम बटबटीत केलेलं नाही. त्यांनाही त्यांची बाजू मांडायची संधि दिलेली आहे. खरं तर लघुपट कोण खल ते ठरवत नाही, तो कदाचित खल नसेलही. पण पडून राहिलेल्या बेशकिमती टर्फला तो किंवा त्याची वृत्ती करणीभूत आहे. दुसरा आयाम अर्थातच कथा. तिसरा आयाम म्हणजे चित्रण. फारच छान. अधिक काही लिहिण्यापेक्षा एवढंच सार्थ ठरेल की लघुपट आपल्याला, आपल्या जागी आणून कोणी दाखवतय असं न वाटता, आपणच तो तिथे तिथे जाऊन पहातोय असं वाटतं!

आपलं क्रीडामंत्रालय निधी देतं पण कार्यान्वयनाची जबाबदारी किंवा माहिती घेत नाही, त्याच्या विनियोगातल्या अडचणी दूर करत नाही. खासदार, जिल्हाधिकारी परवानग्या देतात पण कार्यालयात बसल्या बसल्या. परवानगीचा अर्थ असाही नाही का की तुमच्या उद्दिष्टात काही अडचणी आल्या तर किमान माझ्या अधिकारक्षेत्रात येणार्‍या अडचणी मी दूर करेन? खासदाराने एखाद्या जागेवर एखाद्या योजनेला 'हो' म्हणण्याआधी आमदार, सरपंच, स्थानिक नेते यांना विश्वासात घ्यायला नको का? नीतिगत पंगुपणा (policy paralysis) तून आपण थोडे बाहेर आलो आहोत, आता थोट्या  कार्यान्वयनातून (implementation paralysis) लवकर बाहेर यायला हवं. 

या लघुपटात एक शेतकरी सरपंच आलाय. त्याच्या पार्श्वभूमीवर त्याचं वैभव दृग्गोचर आहे. शेतकरी आंदोलनं होतात तेंव्हा माध्यमांमधे गरीब बिचार्‍या शेतकर्‍याचा प्रतिनिधी म्हणून एक धोतर बंडीवाला शेतकरी दोराला लटकलेला दाखवून हळहळ, उन्माद पसरवण्याचा प्रयत्न होतो. त्या जोडीला यातल्या या शेतकर्‍याचं छायाचित्रही ठेवायला हवं. म्हणजे जनतेला पीडित शेतकरी आणि आंदोलक शेतकरी यातला फरक समजता येईल.

स्टिक टू ड्रीम्स म्हणजे ध्येयाला चिकटून रहा. हे चिन्मय आंद्रियाच्या, तिच्या भारतीय मुलांच्या माध्यमातून प्रेक्षकांना सांगतोय. स्टिक टू ड्रीम्स म्हणजे जगज्जेते बनायच्या स्वप्नासाठी आंद्रिय देत असलेली हॉकि स्टिक. स्टिक टू ड्रीम्स मधलं ड्रीम म्हणजे हॉकी बॉल आपल्या खेळाडूंच्या स्टिकला स्टिक होईल, गोल होईपर्यंत ते परमोच्च क्षण. याहीपुढे जाऊन या लघुपटातून अन्यही संदेश आहेत. सबळ स्त्रि  म्हणजे काय? सबळ स्त्री असते आंद्रियासारखी. स्वतःचा व्यवसाय करणारी. स्वप्नं बघणारी. स्वप्नासाठी परक्या देशात जाऊन तिथल्या नव्या पिढीला पंख देणारी, पण आपण जर्मन असणं न विसरणारी. अर्धांग  व्यवस्थेसमोर हार न मानणारी. तिच्या कथा दिशा देतील. अंद्रियाला घडवणारी प्रगती घडते आहे. त्या वाटेवर जातांना त्या प्रगतीला पोषक व्यवस्थाही घडवावी लागेल. (भारतात सबळ स्त्रिया नाहीतच असा अर्थ नाही. लघुपटाच्या अनुषंगाने लिहिलं हे आहे.)

अजून काही वर्षं तरी, अशा आंद्रियाच अशा कथांच्या नायिका ठरत रहाणार. जरी यातली मुलं आपल्या देशाची नायक-नायिका होतील तरी 'घेणार्‍याने घेत जावे' हे रूजल्याचं कळेल. अशा आंद्रिया आपल्या देशातून निर्माण होतील आणि एखाद दुसर्या आठवड्यात टर्फ पसरू शकतील, त्या दिवशी हा लघुपटही सार्थक होईल. '.... एक दिवस देणार्‍याचे हात घ्यावे' च लागतील !!

अटलजींच्या दिवाळी काव्याचा स्वैर अनुवाद

 

जब मन में हो मौज बहारों की         जेव्हा मनात मौज बहरते 

चमकाएँ चमक सितारों की,         तारकांनी नभ चमचमते

जब ख़ुशियों के शुभ घेरे हों         जेव्हा सर्वां शुभ सुखावते

तन्हाई  में  भी  मेले  हों,                 एकाकीपण गर्दीस मिळते

आनंद की आभा होती है         आनंदाची आभा विलसते 

*उस रोज़ 'दिवाली' होती है ।* *तेव्हा तेव्हा दिवाळी असते*

 जब प्रेम के दीपक जलते हों         जेव्हा प्रेमाची ज्योत तेवते 

 सपने जब सच में बदलते हों,         स्वप्नवत् जेव्हा सत्यात येते 

 मन में हो मधुरता भावों की         मनोमानीचे माधुर्य भावते 

 जब लहके फ़सलें चावों की,         जेव्हा भाताचे पीक लहरते 

 उत्साह की आभा होती है         उत्साहाची आभा पसरते 

 *उस रोज़ दिवाली होती है ।*       *तेव्हा तेव्हा दिवाळी असते*

जब प्रेम से मीत बुलाते हों         जेव्हा मित्रप्रेम साद घातले 

दुश्मन भी गले लगाते हों,         शत्रुशीही गळाभेट होते 

जब कहींं किसी से वैर न हो         जेव्हा कुणाशी वैर न सुचते 

सब अपने हों, कोई ग़ैर न हो,        आणि कोणी परकेही नसते 

अपनत्व की आभा होती है         आपुलकीची प्रभा विलसते 

*उस रोज़ दिवाली होती है ।*         *तेव्हा तेव्हा दिवाळी असते*

जब तन-मन-जीवन सज जाएं         जेव्हा तन-मन-जीवन सजते 

सद्-भाव  के बाजे बज जाएं,         सद्भावाची सरगम गुंजते 

महकाए ख़ुशबू ख़ुशियों की         जेव्हा श्वासात सुख दरवळते 

मुस्काएं चंदनिया सुधियों की,         धान्य सुगीचे टपोर चमकते 

तृप्ति  की  आभा होती  है          सूदूर तृप्तिचे तेेज पसरते 

*उस रोज़ 'दिवाली' होती है .*। *तेव्हा तेव्हा दिवाळी असते*

हा स्वैर अनुवाद आहे. यात चुकाही असू शकतात. त्याबद्दल क्षमा मागून मार्गदर्शनाची अभिलाषा ठेवतो.. 

मी वाचलेलं पुलकित: गुण गाईन आवडी

पुस्तक:- गुण गाईन आवडी; 

लेखक:- पु. लं. देशपांडे

प्रथम आवृत्ती:- १९७५; 

प्रकाशक:-  मौज प्रकाशन

वाचनालय: कुसुमाग्रज प्रतिष्ठानची ग्रंथ तुमच्या दारी ही योजना

(गायक गातांना कधीतरी डाव्या हाताचा अंगठा आणि दुमडलेल्या तर्जनीच्या चिमटीत कानाची पाळी पकडून चूक झाल्याची खूण करताना त्यांच्या मनात जी भावना उमटत असेल तीच, पु लं च्या लिखाणाबद्दल उजव्या हातानं लिहितांना प्रत्येक वाक्यानंतर उमटली असेल!)

गीतेत अर्जुन विचारतो,

स्त्थिततप्रज्ञस्य का भाषा, समाधिस्थस्य केशव 

स्थितधिः किं प्रभाषेत, किं आसित् व्रजेत किं (स्थितप्रज्ञ झालेले लोक कसे बोलतात, वागतात, बसतात, उठतात?). पुरुषोत्तम भगवान कृष्ण अर्थातच तात्विक शंकानिरसन करतो. (करतात असं म्हणून आम्ही त्याला परकं का करावं?!). 

याच प्रश्नाची सोदाहरण उकल पुरुषोत्तम लक्ष्मण देशपांडे, आपल्याला विचारायचीही तोशिष न देता, ज्या पुस्तकात सविस्तर विशद करतात ते 'गुण गाईन आवडी'. कोणत्याही क्षेत्रात कतृत्वाची उच्च पातळी गाठायसाठी अंशतः तरी स्थितप्रज्ञता बाणवलेली असावी लागते. हे सगळे, असे, महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक आणि सामाजिक क्षेत्रातले काही स्थितप्रज्ञ!

पुस्तक वाचायला किती वेळ लागावा हे लिखाणाच्या दीर्घतेवर, त्या दीर्घतेतल्या अक्षरांच्या आकारामानावर वगैरे अवलंबूनअसतं तेवढंच त्या लिखाणात किती ज्ञान भरलंय यावरूनही ते ठरतं. याची पुरेपूर जाणीव करून देणारं पु लं चं 1975 ला प्रथम प्रकाशित झालेलं हे पुस्तक.

व्यक्ती आणि वल्ली द्वारे पुलंनी काही सामान्य व्यक्तींच्या असामान्य छटांना, लकबींचा असामान्य प्रसिद्धी मिळवून दिली, आपल्याला परिचय करून दिला.  वास्तविक आणि काल्पनिक व्यक्तींचा तो कल्पनाविस्तार. तर गुण गाईन आवडी हे मुळातच प्रसिद्ध असलेल्या असामान्य व्यक्ती पुलंच्या मनःचक्षूंना कशा दिसल्या त्याचं सामान्यांसाठी वर्णन आहे. अमुक एका व्यक्तीचा जन्म या तारखेला झाला आणि त्या तारखेला मृत्यू होईपर्यंत ती जगली कशी अशा पद्धतीचं हे वर्णन नाही. तर रसिक, श्रोते, वाचक, अनुयायी यांच्यापेक्षा जरा आणखी जवळच्या परिघातून केलेलं त्यांचं वर्णन आहे. नाॅनस्ट्राईकर असलेला सचीन अझहर, कांबळी, सौरभ, राहूल आदिंचं कसं वर्णन करील तसं.

केशवराव दातेंबद्दल पुलंची लेखणी अशी काय चाललीये की या क्षेत्रात स्थित नसते तर पुलं उत्तम गणितप्रज्ञ झाले असते हे नक्की. दोन तीन ओळींचा प्रश्न सोडवायला निष्णात गणिती जसा याला क्ष, त्याला य मानू म्हणून सुरू करतो आणि मग त्या अज्ञात बीजांशी एक दोन पानं झगडून, बीजांना विषयात गुंतवून, त्यांना गुंगारा देऊन मग मूळ प्रश्नात वापरलेल्या शब्दात उत्तर काढतो- त्याप्रमाणे नाटक, नट, नटमंडळ्या वगैरेंच्या मूलभूत तत्वांपासून वगैरे सुरुवात करून परिच्छेदाच्या शेवटी पुलं ध्रुव पदावर यावं तसं केशवरावांकडे येतात. कधी कधी अशी शंका येते की 'गुण गाईन आवडी' यातला गुण या शब्दाचा अर्थ स्वभाववैशिष्ट्य, पैलू किंवा छटा असा विशाल असावा. यातलं 'ऐकण्याचा अभिनय' हे वर्णन खरोखरच नटांच्या क्रमिक अभ्यासक्रमात असावं असं आहे.

संगीत क्षेत्राशी आलेला संपर्क रघुनाथ कृष्ण फडके या शिल्पकाराला पु लं च्या परिघात पितामहाची जागा पटकावून देतो आणि त्यातही पुलंना त्यांनी स्वतः न भेटलेले असल्याची रुखरुख आहे अशा भास्करबुवांचा संग फडकेंना लाभलेला असल्यानं. फडकेंचं बहुआयामि व्यक्तिमत्व पुलं उलगडून दाखवतात. त्यात इंग्रजी अधिकारी माणसांचे किती पारखी होते आणि भारतियांच्या स्वतःच्या उन्नतीसाठी stick to your guns सांगायला कमी करायचे नाहीत, ते वाचायलाच हवं.

आपण हे पुस्तक वाचतो तसंच भास्करबुवा पुलंना वाचनातून आणि चर्चांमधून जाणवले. गोपाळ गायन समाजाच्या गोविंदराव देसायांचे उद्गार पुलं उद्ध्रुत करतात, 'बुवांचे गायन ऐकून घमेंड, दुष्टपणा, हेवा, ईर्षा, निंदा इत्यादि विकार नाहिसे होतात.' अर्जुनाला दिलेल्या उत्तरात श्रीकृष्ण याच स्थितीला 'स्थितप्रज्ञस् तदोच्यते' असं म्हणतो. म्हणजे, भास्करबुवांच्या श्रवणाने श्रोता काही काळ अशा स्थितप्रज्ञतेला पावत असेल तर ती प्रस्तुति केवळ दैवी, दिव्य असणार! ही कल्पना आपलं संजयासारखं अद्भुत रोमहर्षण करून जाते. 

वसंतराव देशपांडे आणि कुमार गंधर्व ही पुलंच्या खास लोभातली माणसं. त्यांच्याबद्दल पुलं भरभरून लिहितात. मी पुण्यात दशकापेक्षा जास्त राहिलो, वावरलो पण ते अभियंता म्हणून. बाकी मी कानसेनही नाही. अशा पद्धतीचं साहित्यही मी आधी वाचलेलं नाही. पण हे पुस्तक वाचल्यावर पुणं ही सांस्कृतिक दृष्ट्या काय भारलेली जागा आहे ते लक्षात येतं. या पुस्तकात उल्लेख असलेलं एकएक ठिकाण तसंच उल्लेख असलेली माणसं जिथे वावरली आहेत ती अन्य ठिकाणं, ही पाॅवर हाऊसेस् आहेत. देवाने अशी काही सोय ठेवली असती किंवा यापुढे विज्ञानाने तशी ती निर्माण केली, की, अशा ठिकाणी गेल्यावर, किंवा बाजूने गेलं तरी,  तिथे वावरलेल्या या महानायकांच्या सामर्थ्यातून साधनेतून थोडं तेज आमच्यात उतरेल, तर आम्ही आतापर्यंत ॲव्हेंजर, मार्व्हल्सपेक्षा कितीतरी पट सामर्थ्यवान झालो असतो. असं वाटणं ही त्यांची आणि पुलंच्या लेखणीची ताकद आहे. वसंतराव, कुमार, मल्लिकार्जुन मंसूर आणि लतादिदिंबद्दल लिहितांना गाण्याची तांत्रिक बाजू हातचं न राखता पुलं सामोरी ठेवतात. गाण्याची जाण नसण्यार्यांच्यातही ते वर्णन गाणं उतरवून जातं आणि उगाचच, आता आपल्यालाही संगीत उलगडलंय असं माझ्यासारख्याला वाटू लागतं. फक्त त्या खुशीत सूर लावेपर्यंत किंवा ठेका धरेपर्यंत! 

मध्यम, धैवत, ताना, मुरक्या, लयकारी वगैरे बद्दल पु लं जे लिहितात त्यावरून हल्लिच्या 'जजेस' नामे लोक्सनी गायन स्पर्धांच्या नावाखाली काय थोतांड माजवलंय ते प्रकर्षाने जाणवतं. लतादिदिंबद्दलचं पुलकित वाचून वाटतं की पुलं या पुस्तकाचे पुढचे खंड काढून अन्य मंगेशकर आणि या पुस्तकात ओझरते वा संक्षिप्त उल्लेख असलेल्या अत्रे, पंडित भीमसेन जोशी आदि विभूतींबद्दल लिहितंच राहिले असते आणि आपण वाचतच राहिलो असतो तर.....

स्त्री पार्टी करणार्या बापु मानेंनंतर लगेच लतादिदिंबद्दल लेख आहे. दीदिंबद्दलच्या लेखात पंडित दीनानाथांचा उल्लेख अपरिहार्य आहे. पंडितजींच्याही गायकीबद्दल गौरवोद्गार आहेतच. पंडित दीनानाथांनी अनेक स्त्री भूमिका केल्या. पुलं बालगंधर्व, मास्टर नरेश आणि बापू मानेंना सर्वोत्तम स्त्री पार्टी अशी प्रशस्ति देतात तेव्हा वाचकाला दीनानाथांची आठवण झाल्याशिवाय रहात नाही आणि स्त्री पार्टी म्हणून त्यांचा उल्लेख सुद्धा पु लं नी का टाळला असावा असा प्रश्न मनात येतो. 'मोरूची मावशी' मधे एकदा स्त्री पात्रे स्त्रीयाच करत होत्या तरी नाटक थंडगार गोळा होऊन पडले होते हे वाचून बापू मानेंच्या अभिनयाची उंची जाणवते. नाटककार राम गणेश गडकरी, कवि बा. भ. बोरकर आणि संगीतकार वसंत पवार यांचेही आवडीने गूण गाऊन पुलं या पुस्तकाच्या सांस्कृतिक स्वरुपाला साकल्य प्रदान करतात. तसंच या स्थितप्रज्ञतेची संगत करणारी नको त्या व्यसनांची बाजूही सामोरी येते. ब्रह्मदेशात जन्मलेल्या, माहेरच्या करमरकर, त्याकाळच्या उच्चशिक्षित आणि आधुनिक इरावती कर्वें पुलंच्या महाविद्यालयीन वयात लेखिका म्हणून संपर्कात आल्या आणि पुलंना भुरळ पाडत राहिल्या. एरवी आपल्या साहित्यातून, कौतुकाने स्वतःचं घर पाहुण्यांना दाखवणार्या सामान्य माणसाची पुलं यथेच्छ टिंगल करतात. त्यामानाने इरावती बाईंनी त्यांचं नवं घर पुलंना दाखवलं त्याचं खर्या कौतुकाने केलेलं रसभरित वर्णन इथे वाचायला मिळतं. 

असा मी असामी मधे असलेली 'तुमच्या त्या लेंग्याचा आणि पंचांचा साहेबाच्या पॅटीवर काही परिणाम होणार नाही' किंवा 'कसला रे हिंदू बांधव, भोंदू भांधव सगळे' ही वाक्यं पात्रांच्या तोंडी 'खसखशित' विनोद म्हणून घातलेली असली तरी पुलं या प्रत्यक्ष व्यक्तीचा राजकीय कलही ती दर्शवून जातात. समाजवादी राम मनोहर लोहिया यांचा समावेश या पुस्तकात व्हावा हे काही नवल नाही. त्या काळची राजकीय मंडळी कशी होती हे आजच्या पिढीला सांगायला लोहिया, जय प्रकाश नारायण यासारखी उदाहरणं मिळणार नाहीत. गोवा मुक्ति संग्रामातलं लोहियांचं योगदान पु लं इथे मांडतात. लोहिया म्हणाले होते, "भिकेच्या झोळीत अन्नधान्य घालणार्या परदेशी सैयांपुढे नटण्यासाठी ही नगरी (दिल्लीची सत्ता) स्वतःकरता पाण्यासारखा पैसा उधळते. पण जिथे लक्षावधी भारतीय नागरिक जमतात अशा तीर्थक्षेत्रात ना संडासाच्या सोयी, ना सुंदर सडका" याचा अर्थ असा निघतो की तीर्थक्षेत्रांच्या अनुषंगाने संवर्धन हा (फक्त) तथाकथित उजव्या विचारसरणीचा कार्यक्रम नसून समाजवादाचीही तीच विचारसरणी आहे. ती फक्त हिंदूंची ईच्छा नसून भारतीय नागरिकांसाठी करायचं आहे. मग 2014 च्या लोकसभेत मोदी मुलायम सिंगांना उद्देशून वारंवार 'आपली नाळ एकच आहे, ती म्हणजे लोहिया. त्यांच्या प्रेरणेनेच मी ही कामं करतोय' असं का म्हणत होते, त्यातली (काही) कामं कुठली आणि मुलायमसिंगांच्या उत्तर प्रदेशात भाजपाला 'न भूतो' असं यश  या आळवणीनंतर का मिळतं याचा संदर्भ लागतो.

पुलंनी निवडलेले बहुतेक गायक हे कुठल्याही घराण्याशी स्वतःला बांधून न घेतलेले आहेत. पुलंना एकंदरीतच चाकोरी किंवा धोपटमार्ग सोडलेली, बिकट वाटेवर गेलेली, काहीशी बंडखोर किंवा काहीतरी असामान्यतेचा कढ आलेली पण स्थितप्रज्ञ अशी माणसं भुरळ घालतात. बाबा आमटे आणि सेनापती बापट हे असेच स्थितप्रज्ञ. 'वेरूळची भग्न शिल्प पहातांना फुटलेली नाकं आणि तोडलेले हात मनानं भरून काढता ना? मग या जिवंत भग्नावशेषांमधलं मूळचं शिल्प तुम्हाला दिसत नाही?' हे बाबांचं कुष्ठरोग्यांबद्दलचं वाक्य आपल्या चंगळवादि मनात खोलवर वार करतं. गिरणी आंदोलनात प्राणत्यागाच्या घोषित वेळेला 'अजून चार पाच तास वेळ आहे तोवर जरा लवंडतो' हे सेनापती बापट यांचं वाक्य सैनिकाच्या स्थित आवश्यक प्रज्ञेचं दर्शन घडवतं.

या पुस्तकातल्या नायकांचे पाय जमिनीवर होते हे पुलं कटाक्षाने नमूद करतात. भास्करबुवा बखले म्हणत, 'मी गायलो नाही, तुम्ही गाववून घेतलंत', नानासाहेब फाटक म्हणायचे 'गणपतरावांच्या आवाजापुढं आमचा गळा दुबळा म्हणावा लागेल', मॅट्रीकला पहिला आला म्हणून कुणा कुमार देशमुखांना राम गणेश गडकरींनी स्वतःकडे कमालीचे गौणत्व घेऊन लिहिलेले पत्र, वृद्धत्वात लहान मुलांमध्ये खेळून रडीच्या डावावरून नाटकी भांडणारे सेनापती बापट, वगैरे. याच क्रमात पुलंचं स्वतःचं एक टिपणं येतं, ''मध्यंतरी काही लोकांनी गाण्याला देशभक्तीला जुंपले होते, हल्ली बिचारे टूथपेष्ट आणि डोकेधुखीच्या गोळ्या विकायला बाजारात येतात' ही कोटी पुलंनी कोणावर केली असावी हे शोधायची मज पामराला गरज वाटत नाही. पण यामुळे पुलं स्वतः अन्य कलाकारांच्याच नाही तर कलेच्याही पुढे गेलेले होते आणि त्याची त्यांना अंतरिक जाणीव होती असं वाटून जातं.

बाबा आमटे अति सधन पृष्ठभूमि सोडून कुष्ठरोग्यांबरोबर हालअपेष्टा सहन करत जगले. हे सांगता सांगता पुलं प्रेक्षक, श्रोते, वाचक चाहते हे मात्र कसे बदलत गेले आहेत, त्यांची अभिरुची हीन होत चालली आहे हे ही सांगत रहातात. 'असली (बाबा आमटेंसारखी वडिलोपार्जित सधनता असलेली) माणसे पोलिसात किंवा फाॅरेष्टात जातात, पैसे खातात, आणि रिटायर होतांना शहराबाहेर मोठा बंगला बांधतात' असं सार्वत्रिक विधान, 'बेगड आणि सोने यात फरक करायला सामान्य वाचकाला तरी कुठे सवड आहे' अशा टिपण्या पुलं करतात, ते बहुधा आपण सामान्य लोक सामान्य का राहिलो ह्याचं नकळत उगाळलेलं अंजन समजून आपण स्व ची दृष्टी सुधारायला हवी. आणि यामुळेच केशवराव दाते कधी 'आमच्या वेळचे ते राहिले नाही' असं चुकूनही म्हणत नसत याची महती अधिक ठळक गोंदवून रहाते.

हे पुस्तक मी 'ग्रंथ तुमच्या दारी' या 'कुसुमाग्रज प्रतिष्ठान' च्या योजनेअंतर्गत वाचलं. एकदा वाचल्यावर, भविष्यात मी स्वतः  लेखन करतांना, महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक आणि सामाजिक इतिहासातले यातले संदर्भ आठवत रहातील आणि नीट नाही आठवले तर रुखरुख लागेल. म्हणून हे विकतच घ्यायला हवं.

योर टॅलेंट हॅज चेंज्ड योर डेस्टिनि

'ए, हे बघ कोणीतरी भेटायला आलंय तुला.' 

रूम पार्टनर म्हणाला, तसं, 

'कोण आहे?' विचारत, 

चहाची तयारी करत असलेला प्रभाकर बाहेरच्या खोलीत आला. पुण्यात दोन खोल्यांचं घर तिघात वाटून रहात असत ते. जॉब नसलेला एकटा हाच. म्हणून तिघा रूममेट्सचा स्वयपाक, केर वारा, कपडे, भांडी या जबाबदार्‍या घेतलेल्या. बाहेर आलेला गुरव त्याची आधीची कंपनी जयलक्ष्मी फ्लो मीटर्समधला सर्विस एक्झिक्युटिव होता. 

'तू पाय धुवून आतच ये. एक कप चहा वाढवतो.' 

'चहा कशाला रे, जरा गप्पा मारतो नि जातो की रे बस पकडून इथूनच. ४० मिनिटं आहेत फक्त.' 

पाय धुता धुता.चहा कशाला ही फक्त सभ्यता, चहा न पिता कस्टमर सर्विसिंगमधे काम सुचणं अशक्यच. 

'बोल आता. असा घाईत कसा इकडे?'

'काय नाय रे. मी तुझी तक्रार केली तिथून तुझे नि बॉस चे खटके सुरू झाले. मग तू रागावून जॉब सोडला. म्हंटलं थोडं प्रायश्चित्त घेऊ.' 

'जाऊ दे ना. मी ते विसरलो आहे.' चहा पोहे देत देत प्रभाकर म्हणाला. 

विसरायचा प्रयत्न करत असला तरी ते इतका सोपं नव्हतं. त्यामुळे, तू का उपटलास परत माझ्या आयुष्यात असे भाव चेहेर्‍यावर. 

'ते बरिक छान केलस बघ. मला माहिती रे, तू आता कम्प्युटर कोर्सेस करतो, पण जॉब नाही. चणचण आहे म्हणून शेयरिंग मधे राहतो. हो का नाही?' 

कर्नाटकात भरपूर कस्टमर साइट्स असल्यानं कानडी हेल. प्रभाकर ने दीर्घं उसासा सोडला आणि जखमेवर मीठ चोळायला आलास असा कटाक्ष टाकला. 

'राग सोड रे. कोणी कायमचा शत्रू नाही. हे बघ, हिंदुस्तान मिलानो एफएमसीजीला वेन्डर डेवलपमेंट एक्झिक्युटिव हवाय. सहा महिन्याचं कॉंट्रॅक्ट, ८ हजार महिना' सकाळ वर्तमानपत्रातली १ जुलै २००१ ची जाहिरात दाखवत गुरव. 

'अरे पण मी तर क्यु सी मधे काम केलय' 

'ते सोड की. त्यांना १ वर्षाचा अनुभव हवा आहे, तुझा ३ वर्षाचा आहे, इंजीनियर म्हणून. हिंदुस्तान मिलानो आपला कस्टमर. माझी ओळख आहे थेट वाइस प्रेसिडेंटशी. कॉंट्रॅक्ट पुढे वाढत रहातं' 

प्रभा विचारात पडला. 

'विचार कर नि संध्याकाळ पर्यन्त एसएमएस कर. चलो, बेस्ट लक'. 

प्रभाकरचं डोकं आऊट झालं होतं. ज्या लोकांनी कारस्थान केल्यानं त्याने जॉब सोडला त्यांचेच पाय धरायचे? तीन दिवसांनी गुरव चा फोन आला. त्याने व्हीपी ला १ आठवडा मुदत वाढवायला सांगितली असा म्हणत होता. 

'घेच रे तू जॉब. आता कॉंट्रॅक्ट असलं तरी कंपनी मोठी आहे. काम आवडलं तर कायमही करतात अशा ठिकाणी.' रूम पार्टनर्सनी ही भरीला घातला. 

प्रभाकरचा थोडा थोडा खर्च ते उचलत होते. नाही म्हंटलं तरी प्रभाकरला ते नको होतं. तो मुलाखतीला गेला. व्हीपी बासूंनी काही प्रश्न विचारले. स्कॉलरशिप मिळालेली असल्याचा बासूंवर 'बासू'ताच प्रभाव झाला. त्यांनी त्याला पुढील १ तारखेपासून रुजू व्हायला सांगितले. 

८ हजार म्हणजे फार नसले तरी रूम मेट्स ची देणी २-३ महिन्यांमधे फिटू शकणार होती. काम मिळणार आणि अनुभव पदरी पडणार अशा सगळ्या आशा प्रभाकरच्या पल्लवित झाल्या. मिलानो हा मोठा ब्रॅंड. भारतातला एफएमसीजीचा सव्वीस टक्के वाटा त्यांच्याकडे होता. पी अँड जी, एचएलएल बरोबरीने ते कायम पहिल्या तीन मधे असायचे. देशभरात १२ ठिकाणी कारखाने, कलकत्त्यात मुख्य कार्यालय, मुंबईत आर्थिक मुख्यालय आणि पुण्यात कॉर्पोरेट ऑफिस. याच ठिकाणी पुरवठादारांची निवड उच्च पातळीवरून होई. प्रभाकरचं काम सुरू झालं. सुरूवातीचे १-२ आठवडे, अपेक्षेप्रमाणे माणसांची ओळख, कार्यालयाची ओळख, जागा निश्चिति यात गेले. फक्त ८० लोकांचच कार्यालय होतं. बरेच सगळे उच्चपदस्थ अधिकारी. बंगाल्यांची संख्या जास्त. मराठी तसे खालच्या पातळीवर. कॉंट्रॅक्ट वर ३ जण. पहिलं काम मिळालं ते पुरवठादारांची संपर्क माहिती संगणकीकृत करण्याचं. ५ पृष्ठ यादी होती. लगेचच झाली. पण २-३ लोकांनी तपासून काही काही फेरफार सांगितले आणि २ तासांचं काम ३ दिवस चाललं. मग वेगळ्या साहेबाने वेगळी यादी दिली. हे असंच सुरू राहिलं, महिनाभर. बासू साहेब आठवड्यातून एकदा तरी ख्याली घेत. 

'कैसा चालो आहे?' 

मराठी मिश्रित हिन्दी, ती ही बंगाली हेलामधून. एवढ्या मोठ्या बॉसला आणि उभ्या उभ्या काय सांगणार. 

'सर कर रहा हू सर. सब साब लोग कुछ न कुछ काम दे रहे है.' 

महिन्याचा धनादेश देतांना मात्र त्यांच्या केबिन मध्ये बोलवून देत असत. प्रभाकरला दिला तेव्हा तिथे गांगुली, बॅनर्जी वगैरे साहेब पण होते. 'परभा...' बासू नेहेमीच अशीच हाक मारत; त्यात दर्प आणि हेटाळणी असे ती प्रभाकरला बिलकुल आवडत नसे. 

'कैसा चालो आहे? आपनी काजा पशन्दा कराशेना?' 

'हो साहेब. काम तर काम आहे ना' 

प्रभाकर ने असा प्रश्न आला तर द्यायचं ठरवलेलं उत्तर काढलं. 'आमाडेरा बंगाली बछ्छे ए प्रकारचे काज कोरोबेना, क्यों गांगुली?' 'गांगुली गालात हसले 'तबे मर्द मराठा शे'. 

सगळे बंगाली हसले तर प्रभाकर ही हसला. म्हणजे मराठींकडून आम्ही शेलकि कामं करून घेतो हा अर्थ समजण्याएवढा अनुभव नव्हता त्याला. तीन चार महीने उलटले. साधारण अशीच ऑफिस असिस्टेंट टाइप कामं करावी लागत होती. आता करार नुतनीकरणही जवळ आलेलं. त्यामुळे या वेळी मात्र प्रभाकर ने तोंड उघडलं. 

'साहेब आहे ते काम मी छान करतोच आहे, हवं तर बॅनर्जी साहेब, गांगुली साहेबांना विचारा. थोडा इंजीनियरचा अनुभवही मिळाला तर उपकार होतील..' 

'परभा, मेरा भालो बच्चा परभा, बस इतना ही' गांगुली कडे वळत बासू म्हणाले, 'कल से इसको तूम ले लो. बच्चा, हम तुम्हारा कॉंट्रॅक्ट नेक्स्ट मोंथ रेन्यू कोरेगा, ओके'. 

प्रभाकर खुश झाला. आता थोडं तरी कॉष्टिंग, पुरवठादारांची तुलना अशी कामं मिळू लागली. आता त्याची बसायची जागा गांगुली साहेबांच्या केबिन जवळ होती. दुसरा करार कालावधी सुरू झाला होता. गांगुली साहेब मधूनच कधीतरी 

'साला ये डिकोस्टा पावे ना' असं म्हणत असत. 

एकदा केबिन मध्ये काम प्रस्तुतिसाठी गेलेलं असतांना मनाचा हिय्या करून प्रभाकर ने विचारलंच. 

'सर, ते डिकोस्टा कोण सांगाल का?' 

'ऑ... हं. बहार बैठ के हमरो बातोको सुनता तुम, हं. कोई बात नहि, कोई बात नहि. आज हमरा मूड अछ्छा है. धुंडेगा टुम उसको? ठीक ठीक. गोवा के प्लांट मे था डिकोस्टा. होमरा जिगरी यार.आब हम प्लांट मे फोन करेगा तो कोई आदमी उठाएगा आणि मेरा नाम गांगुली सून को फोन पोटक देगा. मोबाइल भी लागे नहि. तूम धुंडेगा तो 3 साल का कॉंट्रॅक्ट करेगा हम तुमसे.' 

कॉंट्रॅक्टसाठी नाही पण शोधायच्या आनंदासाठी प्रभाकरने ते काम स्वीकारलं. गंगूलींनी आता त्याला केबिन मधेच जागा दिली. गांगुली असं नाव ऐकून कोणीतरी फोन ठेवतं म्हणजे नाव, ओळख न सांगता खाजगी फोन आहे असं दाखवत प्रयत्न करायला हवा. त्याने ऑफिस कोन्त्याक्त लिस्ट मधून प्लान्ट मध्ये टेबल वर फोन केला. 

'डिकोस्टा अंकल से बात करना है' 

'कौन?' 

'उनके दोस्त का बेटा. इम्पॉर्टंट काम है' 

'डिकोस्टा ऑफिस मे नही. १ हफ्ते बाद कॉल करो.' 

बरोबर १ आठवड्याने प्रभाकरने कॉल केला. परत तेच उत्तर. ३ र्‍या वेळेला ही तेच उत्तर म्हंटल्यावर प्रभाकरने चिडीचा सूर घेतला. 

'यू से सेम थिंग एव्री टाइम.' 

'ठीक है, २ दिन बाद करो' असं करत आणखी २ आठवडे गेले. आता प्रभाकरने रीसेप्शनिस्टल फोन लावला. तिला हे असं होतय हे सांगितलं. तिने काहीच उत्तर न देता फोन आपटला. प्रभाकर ही ऐकणारयातला नव्हता. 'शक्ति, युक्ति, बुद्धि ने अखंड यज्ञ चालवू' या पठडीतला होता तो. त्याने तिला रोज फोन लावला सुरुवात केली. शेवटी एक दिवस ती द्रवली. 

'इये अप्प्रेशियेट यॉर एफर्ट्स. पण डिकोस्टा साहेबांची आणि त्यांच्या असिस्टंटची चौकशी चालू होती. आता ते सक्तीच्या रजेवर आहेत. मी मोबाइल नंबर देते, पण लोक म्हणतात की तो लागत नाही.; 

ती मराठी असल्याचं त्याला उगीचच बरं वाटलं तिने सट्ट्कन सांगितलेला क्रमांक त्याच्या तल्लख बुद्धीत साठवलेला, तो त्याने कागदावर टिपला. पण काही उपयोग झाला नाही. तो क्रमांक बंदच लागत होता. आता काय करावं या विवंचनेत तो होता. गांगुली साहेब अधून मधून कुत्सित पणे बोलत, 

'अरे तूम मर्द मराठा क्या ढुंडेगा ओमरे दोस्त को'. 

काही दिवसांनी प्रभाकरच्या मनात एकदम कल्पना चमकली. त्याने परत रीसेप्शनिस्ट ला कॉल लावला. तिला त्याचा नंबर सवयीचा होता. एक दोन दा तिने उचलला नाही. पण मग एकदा उचलला. 'आता काय तुझं, मराठी माणूस?' 'मॅडम, तुम्ही मागच्या वेळी डिकोस्टाचे अस्सिस्टंटही बडतर्फ झाले म्हणालात..'

'हो म्हणाले, तर मग?' 

'त्यांचा काही संपर्क क्रमांक देता येईल का?' 

'हह' 

आसा उसासा टाकत तिने एक मोबाईल क्रमांक दिला. 

'मॅडम, प्यार हो रहा किसी से?' 

तिच्या शेजारच्या असिस्टेंट रिसेपाशनिस्ट मॅडमचा आवाज फोन ठेवता ठेवता त्याच्या कानात शिरला. प्रभाकरने लगोलग डिकोस्टाच्या असिस्टंट पेद्रोंना संपर्क केला. ओळखीचा क्रमांक नसल्यानं असावं बहुदा पेद्रो काही कॉल उचलेनात. प्रभाकर प्रयत्ने वाळूचे कण रगडणारच. त्याने एसएमएस केला. ;डिकोस्टा अंकलच्या मित्राचा मुलगा बोलतो आहे,महत्वाचं बोलायचय', अशा अर्थाचा आंग्ल मधून. पेद्रोने अनपेक्षितपणे ओके असं उत्तर पाठवलं. पण उद्दिष्टाने परत खो दिला. अफरातफरीच्या कारणावरून बडतर्फ झालेले डिकोस्टा आता कंडोलिम सोडून वाल्पोईला निघून गेले होते. पेद्रोंनी डिकोस्टांचा वाल्पोईचा फोन क्रमांक सांभाळून ठेवला नव्हता किंवा मोबाईलही नव्हता. पण प्रभाकरला नवीन धागे मिळाले होते. डिकोस्तांचं ठिकाण. 

डिरेक्टरी मधून लॅंडलाइन संपर्क क्रमांक मिळू शकतो, नाही का?! 

प्रभाकरला परत 'प्यारि' रिसेपशनिस्ट आठवली. तिला फोन करून त्याने 'उत्तर गोवा' जिल्ह्याचे 'यल्लो पेजेस' नेहेमीच्या टपालात घालून पाठवा म्हणून विनंती केली. तिनेही लगेच मान्य केलं. प्रभाकरला हायसं वाटलय अशी स्वतःलाच जाणीव व्हायच्या आत गांगुली कानावर रीसीवर ठेवून चढया आवाजात बोलले 

'गांगुली हिअर. नो सेंडिंग ऑफ येल्लो पेजेस एक्सेत्रा. यू अंडरस्टँड?'

'येस सर'

'इस बच्चे का सब मेरे ओनोमोती से होगा'

'राइट सर'

गांगुलींनी रिसीवर आपटला आणि एक विशिष्ट कटाक्ष प्रभाकर च्या दिशेने फेकला. कार्यालयातल्या सर्व कनिष्ठ लोकांना या कटाक्षाचा अर्थ गांगुली रागावले आहेत आणि जाच्यावरुन तो कटाक्ष tangent करून ओघळवत आणला आहे त्याने त्वरीत त्यांच्या समोर हजर होऊन शांत उभं राहायचं आहे असा असतो हे माहिती होतं. प्रभाकर काही क्षण उठला नाही तर तो तुलनेने नवखा असल्याने गंगूलींच्या गोड असिस्टेंट ने नेत्रपल्लवी ने त्याला जागा दाखवली. प्रभाकरला तेवढं पुरे होतं. तो समोर येऊन उभा राहिला आणि तोंड उघडणार तेवढ्यात परत 'श्शु' ची खूण झाली.

थोडा अस्वस्थ होईपर्यंत एवढा वेळ गेला. गांगुली मधेच कटाक्ष टाकत होते तर पुढच्या क्षणी आपलं लक्षं नाही असं दर्शवत होते. असं २-3दा झाल्यावर नेहेमीच्या योग्य क्षणी त्या गोड मुलीने पाण्याचा पेला गंगूलिंसमोर समोर सरकवला. पाणी पिऊन गांगुली एकदम निवळले. 

'बेटा, कॉर्पोरेट इज ए टीम वर्क. सब कुछ अकेला नही कोरो. बात कोरो. एक्स्पेरीन्सेड आदमी को बोताओ, पुछो. फिर कोरो.'

परत फोन कानाला लावून मुख्य कारकुनाकडून त्यांनी नॉर्थ गोवा चे येल्लो पेजेस तत्काळ प्रभाकर च्या टेबलवर ठेवायची आज्ञा केली. प्रभाकर चकित झाला. 'अवर इज इंडिया रिजन वेन्डर रिलेशन हेड ऑफिस. वी कीप येल्लो पेजेस ऑफ ऑल मिलानो लोकेशन्स अँड वेन्डर लोकेशन्स! अवर गोवा फ्याक्टोरी इज इन नॉर्थ गोवा डिस्ट्रिक्त. समझा?' हे पूर्ण व्हायच्या आत ते पुस्तक त्याच्या टेबल वर आलं सुद्धा. 'अब जाओ और धुंडो. बेस्ट लक.' 

   

प्रभाकरने वाल्पोईची यादी उघडली तर तिथे ३-४ पानं भरून डिकोस्टा. प्रभाकरने\ एक एक करून सगळे क्रमांक लावायचे ठरवले. 

'मे आय टॉक टु डिकोस्टा अंकल फ्रॉम मिलानो?' असं तो प्रत्येकाला विचारे. आणि .. अंततो गत्वा.... यश! 

तडक नंबर गांगुलींकडे, गांगूलींनी पटापट फोन लावला. ख्याली घेतली. १ आठवडा सुट्टी टाकून डिकोस्टाला भेटून 'मोंथ-एंड' च्या आत परतले. 

शेवटच्या आठवड्यात बासुन्च्या केबिनमधे पगार होत, तेव्हा गांगुली डीसीएफओ असल्यानं तिथे बसत. प्रभाकर धनादेश घ्यायला आल्यावर गांगुलींनी बासुंकडे त्याची शिफारस केली. खूप हुशार मुलगा आहे, याला पे-रोल वर घ्या असं सांगितला. बासुंनी थोडा विचार केल्यासारखा केला. 

'अभि तो परभाकर ने तुम्हारा काम किया. मेरा भी एक काम करेगा तो दे देङे पे-रोल. आज से परभाकर बॅनर्जी के साथ काम करेगा.' 

हे ऐकून गांगुली अस्वस्थ झालेले प्रभाकरला स्पष्ट जाणवलं. पण बासुंसमोर कोणी बोलत नसे. गांगुलीचं केबिन सोडतांना त्यांनी याला समोर बसवून घेतला. मित्रासारर्ख्या गप्पा मारल्या. आपलं करिएर कसं उभं राहिलं वगैरे सांगितलं. मग म्हणाले, 'बेटा, तुम ईधार कोईसे आया?' प्रभाकरने काय ते खरं सांगितलं. 

'बेटा, बॉस के साथ झोगडा हो के तुमने जॉब छोडा, वोहि बॉस का खास आदमि तुमको ईधार का रास्ता दिखाया. सोचो बेटा, सोचो. और ये भी याद राखो के जोंगाल मे सिद्धा पेड पेहेले कटता. तुम्हारा ब्रेन हई ना ये खुद के लिये पेहले इस्तेमाल करो. बॅनर्जि का काम करो, आख और कान खुल्ला रोख के. आय विल नोट इंटरप्ट बट फॉलो माय इन्स्त्रक्शोंस ईफ आय कॉल यू. गीता मे भगवान अर्जून को बोले वही मै तुमको बोलता 'तेषामहम् समुद्धर्त्ता, मय्यावेशितचेतसाम्. क्यो समझा कुछ? आमि तुमारे भालो, योर टॅलेंट हॅज चेंज्ड योर डेस्टिनि, बेटा. जाओ.' 

एकीकडे गांगुली सावध रहायला सांगत होते,तर दुसरीकदे नशीब उघडलय असं म्हणत होते. प्रभाकर पूर्ण गोंधळला होता. बासुंनी उधृत केलेली खास कामगिरी आता बॅनर्जी साद्यंत सांगू लागले. मिलानो डिटर्जंटच्या कंडोलिमच्या फॅक्टरीत काही वर्षांपूर्वी विस्तार प्रकल्प आखला होता. तेव्हा चुकीने बरंच सामान डबल मागवलं गेलं. तो प्रकल्प नंतर रखडत गेला आणि मग बंद पडला. मध्यंतरीच्या काळात हे सगळं सामान फॅक्टरीच्या आजूबाजूच्या गोदामांमध्ये पडून राहिलं आणि सडून गेलं. आता त्या सामानाच्या पुरवठादार कंपन्या ते सामान परत घ्यायला तयार नव्हत्या. त्यातली १ कंपनी होती जयलक्षी फ्लो मीटर्स. बॅनर्जी म्हणाले की आता ती कंपनी निम्मी निम्मी सेटलमेंट करायला तयार झाली आहे. पुरवलेले व अजूनही वापरण्याजोगे असलेली मीटर्स म्हणजे प्रवाह मापक जर मिलानो ने जयलक्ष्मिला परत केले तर ते तपासून खात्री करून मिलानोच्या तामिळनाडू मधल्या प्रकल्पाला नव्याने विकायचे आणि जे मापक बाद झालेत त्याची झळ मिलानो आणि जयलक्ष्मिने निम्मी निम्मी वाटून घ्यायची असा करार झाला आहे. यात मेख ही आहे की सगळ्या पुरवठादारांचं सामान गोदामांमध्ये एकत्र सडतय. त्यातलं जयलक्ष्मिचं वेगळं करून त्यातलं परत उपयोगी आणि निरुपयोगी असं वेगवेगळं करायचंय. प्रभाकरने जयलक्ष्मिमधे क्यू सी चं काम केलेलं असल्याने तो यासाठी योग्य माणूस आहे, हे सांगायची गरज नव्हती. कंडोलिमला त्याला साळगावकर नावाचा सहकारी मिळणार होता. तो ही आधी जयलक्ष्मी मधे होता आणि आता मिलानोच्या कंडोलिम फॅक्टरी मधे कामाला होता. शनिवारी पुण्याहून निघून प्रभाकर कंडोलिमला रविवारी पोहोचला. कंपनीच्या अतिथीगृहात त्याची सोय करण्यात आली होती. अशा पद्धतीचं पहिलंच काम आणि हॉटेलसारखी व्यवस्था वगैरे प्रथमतःच होत असल्याने प्रभाकर सुखावला. 

सकाळी ७ ला रीसेप्शनकडे नोंदणी करायची असल्याने तो ५ वाजताच उठला आणि ६.१५ पर्यन्त सगळं आटपून नाश्ता घेणार इतक्यात त्याला फोन आला. 

'प्रभाकर, गांगुली हिअर. तुम गोडाऊन जाने के लिये कार मांगो. उधार फोर्म होगा. भर के दे दो. कार नही मिलेगा. तुम रेजेक्टेड कर के स्टॅम्प डालके ले लो. कुछ भी हो जावे तो भी ट्रक मे नही बैठना. गुड डे.' 

प्रभाकरला काही बोलायची संधि न मिळता फोन शांत झाला. प्रभाकरला खरं तर ट्रक मधे बसायला मिळणार हे पण थ्रिल होतं. पण त्याने गांगुली साहेबांचं ऐकायचं ठरवलं आणि रीसेप्शन सुरू झाल्या झाल्या तिथे बॅनर्जी साहेबांचं अधिकार पत्र दाखवून नाव नोंदणी केली व कारची मागणी केली. अपेक्षेप्रमाणे रिसेप्शनिस्ट नाही म्हणाली. प्रभाकरने तिला दम भरला की १५ मिंनितांमद्धे गाडी मिळाली नाही तर तो बॅनर्जी साहेबांकडे तक्रार करेल आणि तो तिथेच ठाण मांडून बसला. रिसेप्शनिस्ट तर त्याच्याकडे लक्षही देत नव्हती. थोड्या वेळाने उगीचच आपण फोनवर बोलतोय असा त्याने आव आणला. आश्चर्य म्हणजे त्याचं ते बोलण्याचं नाटक संपल्यावर लगेचच रिसेप्शनिस्टने त्याला बोलावलं. विस्फारल्या नजरेने प्रभाकर तिच्याकडे गेला. 

'तुझा आवाज ओळखीचा वाटतो. डिकोस्टाचा संपर्क क्रमांक मागण्यासाठी सारखे कॉल करणारा तूच का तो?' 

'हो मॅडम मीच करत होतो फोन.' 

 'वेल डन.' ती खरोखरच प्रेमात होती की काय त्याच्या आवाजाच्या? 

'ठीक आहे, मी तुला गाडी देते. पण त्याची पावती तुझ्या ऑफिसला पाठवली जाईल.' 

प्रत्यक्ष वित्तीय अधिकार्‍यानेच गाडी घ्यायला सांगितली असल्याने आणि बिल तेच सम्मत करणार असल्याने प्रभाकरने लगेच मान्य केलं आणि सलगावकर आला की त्याला गोदामकडे पाठवायला सांगायलाही तो विसरला नाही. गोदाम १२ मैलांवर निर्जन जागी होतं. थोडी भीतीदायक जागा होती सहसा कोणाला लक्षात येणार नाही अशी. रान वाढलेलं,आजूबाजूला श्वापदं होती. त्याने एक एक खोली उघडली आणि ट्रक्सची वाट पहात बसला. एवढ्यात परत फोन आला. 

'तुमको गाडी मिला, मुझे खबर मिल गया. आब सुनो. दोपहर तक काम करो. फिर वो साळगावकर को कोई ऐसा मार्क दिखा दो जिससे वो तुम्हारे मीटर्स पोहेचान सके. फिर लंच के टाइम गोडौन को ताला लगा के तुम दोनो कंपनी मे लंच करो. ट्रक ड्राईवर और बाकी लोगो को साथ मे नाही लो. लंच के बाद गोडावून की चावी अपने नाम से उसको साळगावकर के नाम पर कर दो और कोई वजह बना के तुम गोडौन वापस मत जाओ. कम टू पुणे इमिडियटली. बॅनर्जी पुछेगा तो बोल दो के गांगुली ने वापस बुलाया. बेस्ट लक' 

परत एकदा बोलायची संधीच मिळाली नाही. दुपारपर्यंत भरपूर मेहेनत करून त्याने आधी एकावर एक पडलेलं सामान पसरलं आणि जयलक्ष्मीचं सामान वेगळं काढायला सुरुवात केली. मजूर, ट्रकचालक यांनाही कसं ओळखायचं ते समजावून सांगितलं. 

पुढे सगळं गांगुलींच्या बरहुकूम झालं. साळगावकरला शंका येईल आणि तो किल्ली नावावर करायला नाही म्हणेल असं त्याला वाटलं होतं. पण झालंउलटच. आपण कंपनीला कुठल्यातरी मोठ्या संकटातून वाचवतोय आणि आता तर पूर्ण श्रेय आपल्यालाच मिळणार असा त्याचा सूर दिसला. की रजिस्ट्रार ला त्याने मोठ्या ऐटीत सकाळपासूनच माझ्या नावावर करा असं सुचवलं. प्रभाकरला यावर विचार करायला बिलकूल वेळ नव्हता. गांगुलींनी सांगितल्याप्रमाणे तो जीवाचा आटापिटा करून दुसर्‍या दिवशी सकाळी ७ वाजेच्या आत गोवा हद्दीच्या बाहेर होता आणि बॅनर्जी साहेबांचा फोन आला. 

'किधार हो परभाकर?' 

'बस मे हू सर.' 

'बस किधार है?' 

आजूबाजूला पाहून दिसेल ते नाव सांगितलं त्याने. 

'गोवा को क्रोस कर दिया. ठीक है, किधार जोएगा, इधोर आयेगा तो देखता तुमको.' 

गोवा क्रॉस करण्याचा काय संबंध हे त्याला समजत नव्हतं. पोहोचल्या पोहोचल्या रूमवर न जाता प्रभाकर ऑफिसला गेला. संस्कार, दुसरं काय. तर त्याला आधी बाहेरच अडवला. बासु साहेब सुट्टीवर होते ते अर्जंट येणार तोपर्यंत थांबवला होता. बासु साहेब येण्याचा आणि मला आत येऊ देण्याचा काय संबंध हे पुढचं कोडं आलं. 

बासु आले तेच जळजळीत कटाक्ष टाकत. थोड्या वेळाने प्रभाकर केबिनमधे गेला तर उच्चपदस्थ मंडळ आधीच तिथे होतं. त्यांची तिथे आधी बंगाली मधून बरीच चर्चा, चर्चा कसली भांडणच झाली. एकंदर सूर असा होता की बॅनर्जी साहेबांनी जयलक्ष्मिबरोबर एवढा मोठा व्यवहार ठरवून दिला आणि प्रभाकरमुळे त्यावर पाणी पडलं. प्रभाकर कामचुकारपणा करून तिथून निघून आला. गांगुलींनी त्याला यायला सांगितलं म्हणून सगळे त्यांना रागवत होते. तर गांगुली म्हणत होते की काम तर झालं आहे मग व्यवहार फिसकटला कसा? प्रभाकरला परत बोलावण्याचं कारण जे गांगुलींनी सांगितलं ते ऐकून प्रभाकरला धक्का बसला. नियमाविरुद्ध कार मागितल्यामुळे त्याला परत बोलावलं असं सांगितलं त्यांनी चक्क. यावर अधिक चर्चा प्रभाकर समोर नको असं म्हणत बासुंनी पुढील कार्यक्रम आणि तारीख ठरवली आणि गंगूलींना प्रभाकरवर पुढची कार्‍यवाही करायला सांगितली. 

गांगुलींनी प्रभाकरला केबिनमधे बोलावून घेतला. तिथे बॅनर्जीही आले. नियमविरुद्ध वागल्यामुळे करार रद्द करण्यात आल्याचं प्रभाकरला सांगण्यात आलं. तो नवागत असल्यानं त्याला उरलेल्या ५ पैकी १ महिन्याचे अतिरिक्त करारशूल्क देऊन त्याची पाठवणी करण्यात आली. ते रेलीविंग लेटर नंतर कुरीयर करणार होते. प्रभाकरला आणखी आणखी धक्के बसत होते.  

तो तडक रूमवर आला. रूमवर येतो तोच त्याला चरक आयुर्वेदीय कंपनि कडून मुलाखतीसाठी फोन आला. उद्याच जायचं होतं. एका डोळ्यात आसू तर दुसर्‍यात हसू घेऊन तो सगळं विसरून मुलाखतीच्या तयारीला लागला. ३-४ वेगवेगळ्या लोकांनी मुलाखती घेतल्या. शेवटी सीईओ पराशार आले. 

'यू आर रीयालि शार्प. यॉर जॉब वास शुअर बट वुई ऑल्सो एक्सामाइंड यू फॉर हायर पोस्ट. यू नीड सम ट्रेनिंग अँड वुई बिलिव दॅट वुई हाव ए वेरी ब्राईट सिनिएर एक्सेकुटीव राइट हिअर. यू विल जॉइन अस ऑन फर्स्ट इन इंदोर. गुड लक'. 

प्रभाकर आता एकदम चक्रावून गेला होता. काय गोंधळ चाललाय ते त्याला काही कळत नव्हतं. जाता जाता चरक आयुर्वेदीयच्या रिसेप्शनिस्टने त्याला १ लिफाफा दिला. त्यावर 'ओपेन ऑन फर्स्ट' असं लिहिलेलं होतं. 

प्रभाकर ने घरी येऊन गांगुली साहेबांना मोबाइल करायचा प्रयत्न केला, पण व्यर्थ. ऑफिस क्रमांकावर त्यांना गाठायचं धारिष्ट्य त्याच्यात नव्हतं. १ तारीख जवळच होती, म्हणून तो तयारीमधे गुंतून गेला. २९ तारखेला तो निघणार होता त्या सकाळी त्याच्या रूममेटने त्याला महाराष्ट्र टाइम्स मधली बातमी दाखवली --

'कंडोलिमच्या वेशीवर असलेल्या मिलानोच्या गोदामातून जयलक्ष्मि फ्लो मीटर्सचा लाखोंचा माल पळवतांना तरुणाला रंगेहात अटक. याआधीच किमान १.५ कोटींचा माल पळवला असण्याची शक्यता'. खाली ट्रक मधे बसलेल्या साळगावकरचं छायाचित्र होतं. 

प्रभाकरचा उल्लेख मात्र कुठेही नव्हता. आता मात्र प्रभाकरला सगळा गुंता उलगडला. जयलक्ष्मिच्या दोन जुन्या, मॅनेजमेंटशी भांडलेल्या कर्मचार्‍यांना दरोडेखोर ठरवून व जुना माल चोरीला गेला असं दाखवून नवे करार करायचे असा मामला होता तर एकूण. 

'तू याच कंपनिमधे गेलेलास ना?' 

'हो रे. पण मी होतो तिथे तरी मला असं काही होतय असं लक्षात आलं नाही. खरच दृष्टीआड सृष्टि.' 

प्रभकरने काही थांग लागू दिला नाही. अन्य लोकांना काही सांगून त्याचा काही उपयोग तर नव्हताच. 

१ तारखेला नोकरीवर रुजू होऊन अपॉईंटमेंट लेटर हातात आल्यावर मात्र  चरक कंपनिच्या अतिथि निवासात दुपारच्या भोजनाच्या वेळी, मनाचा हिय्या करत त्याने गंगूलींच्या टेबलावरचा क्रमांक लावला. पण तो रिसेप्शोंनिस्ट कडे गेला. तिने सांगितलं की गांगुली निवृत्त झालेत, कालच शेवटचा दिवस होता व ते थेट त्यांच्या मूळ गावी, मिदनापूरला जाणार होते आणि काहीही संपर्क सोडलेला नाही. 

यामुळे आलेली हताशा लपवत प्रभाकर भोजनालयात गेला. चरकचे सीईओ १ तारखेला ज्या कार्यालयात किंवा कारखान्यात असतील तिथे ते १ तारखेला नवीन कर्मचार्‍यांबरोबर लंच घेत. आज योगायोगाने ते इथे होते. त्यांच्यासमोर आनंदी दिसणं आवश्यक होतं. जेवता जेवता सीईओ प्रत्येकाशी बोलत होते. प्रभाकरला ते म्हणाले 'माय फ्रेंड गांगुली मस्ट नॉट हाव रेफर्ड यू विदाउट मेरीट. इट्स ऑन यू टू प्रूव हिम करेक्ट.' आणखी एक सुखद धक्का!

 नव्या नवलाईचा पहिला दिवस आटपून प्रभाकर संध्याकाळी चरक कंपनीच्या अतिथीगृहात परतला. त्याला इंदोरमध्ये हवा तसा रहिवास मिळेपर्यंत १ महिना इथे रहाता येणार होतं. येऊन त्याने सामान लावायला घेतलं. त्यात त्याला तो १ तारखेला उघडायचा लिफाफा मिळाला. आत एक चिठ्ठी होती. 

'आमि तुमारे भालो बेटा. योर टॅलेंट हॅज चेंज्ड योर डेस्टिनि' असं लिहिलेली आणि खाली गांगूली साहेबांची लफ्फेदार सही होती!

..... तेथे कर माझे जुळती: माधव विद्वांस

क्लाइव हुंबे (Clive Humbe) म्हणाला 'data is new oil' . हे विधान machine to machine communication, artificial networking यासंदर्भात जास्त लागू केलं जातं. पण याचा अर्थ new data is oil असा सीमित नाही. हिंदुस्तान सारख्या प्राचीन देशात खूप खूप जुनी माहिती उत्खनन करायची गरज आहे. फार फार तर त्याला आपण crude oil, कच्चं तेल म्हणू या! हे फार महत्वाचं आहे. राईट बंधूंनी विमानाचा शोध लावला असं सगळं जग मान्य करत असतांना आपले काही लोक 'आमच्याकडे रामायण काळापासून विमानाची संकल्पना होती' असं अभिमानाने सांगतात. आजच्या 'बाप दाखव नाहीतर श्राद्ध कर' अशा काळात पुरावे, आकृत्या, आरेखनं, गणन ह्याचं पाठबळ नसेल तर ह्या फक्त बढाया ठरतील. खर्या असल्या तरी! म्हणून आपली संस्कृति, माणसं, शास्त्रं याचा प्रत्येक छोटा मोठा संदर्भ संकलित, संकरित व जतन करून त्यावर अधिक अभ्यास, संशोधन होणं गरजेचं आहे.

Bookganga वरील e-books, bites of India, Facebook अशी आधुनिक माध्यमं वापरत खासकरून हिंदुस्तान आणि हिंदुस्तानींबद्दल 'जे जे उत्तम, उदात्त, उन्नत महन्मधूर ते ते' आपल्यापर्यंत पोहोचवणार्या श्री. माधव अनंत विद्वांस यांचा जन्म २४ जुलै १९४९ रोजी  महाराष्ट्र राज्यातल्या सातारा जिल्ह्यातील वाई येथे झाला. त्यांनी माध्यमिक शिक्षण द्रविड़ महाविद्यालय, वाई येथे व पदविका अभ्यासक्रम वाईच्याच किसनवीर महाविद्यालयातून संप्पन्न केला. लहानपणापासून वाचन, इतिहास व चित्रकलेची आवड आहे. बरेच मित्र शेतकरी घरातले होते त्यामुळे बांधावरच बालपण गेलं, वाईच्या कृष्णाघाटावर पोहण्याची मजाही औरच होती. काही काळ छत्रपति हायस्कुल, भवानी नगर, इंदापूर इथे शिक्षक म्हणून सेवारत होते. त्यानंतर सहकारी वस्तुभांडारात व लेखनिक ,विश्वकोशामध्ये नकाशा विभागात अभ्यागत म्हणून काम केलं. त्यांची नोकरी आणि आवड हा छान मिलाप घडला.

रंगावली स्पर्धेत पारितोषिक मिळवलं. पुणे रायगड व आसपास सायकलवर भटकंती केली. पद्मविभूषण पंडित सातवळेकरांच्या १९७५ सालीच्या 'सद्धर्म' च्या नेपाळ विशेषांकामध्ये मध्ये पहिली कविता व लेख लिहिला. २००५ साली पंचशील परिक्रमा हे बौद्ध स्थळांची माहिती देणारं त्यांचं पुस्तक प्रकशित झालं .

माधवजी भारतीय जीवन प्राधिकरण मधे तब्बल ३८ वर्षं कार्यरत होते.  लेखन करायला लागणारी एकाग्रता व उसंत नोकरी करतांना मिळत नव्हती, मात्रं वाचन अव्याहत चालू असायचं. सेनानिवृत्तीनंतर वाचनाची, ही, दीर्घ मुदतीची ठेव खुली करून त्यांनी लेखनाद्वारे व्यक्त व्हायला सुरुवात केली.

www.bookganga.com वर भारतातील ६००० स्थळांची एकत्रित माहिती देणारा ७०० पानांचा 'भारतीय पर्यटन कोष' किंवा ' encyclopedia of Indian tourism ' हा ebook स्वरूपात २०११ मधे प्रकाशित केला. तो आजमितीला फक्त ५५० रुपयांमधे उपलब्ध आहे. फेसबुक वर आरुढ झाल्यानंतर आतापर्यंत ५००० मित्र झाले व त्यावर त्यांनी लिहिलेल्या त्यांमजकूरांवर likes चा आकडा १२ लाख पार गेला आहे. ३६५ दिवसांच्या सुमारे ४००० नोंदी संकलित करून महत्वाच्या व्यक्तींचे वाढदिवस ,जयंती ,पुण्यतिथीचा दिवशी त्यांचे कार्याबद्दल विकिपीडिया व मराठी विश्वकोश तसेच वृत्तपत्रात आलेली माहिती मित्रांना त्याच दिवशीही फेसबुकचे माध्यमातून ते देत असतात. सातारचे स्थानिक पाक्षिक "दक्ष " मध्ये हि माहिती बरेच दिवस येत होती. मीडिया मॅगझीन "बाइट्स ऑफ इंडिया" मध्ये दर बुधवारी पर्यटन विषयक लेख येतो, तसेच दैनिक प्रभात मध्ये आठवड्यातून तीन वेळा विविधा या संपादकीय सदरात स्फुट लेख येतो.

सध्या पाणीपुरवठा खात्यातील निवृत्त सेवक संघटनेचे कार्यकर्ते म्हणूनही ते क्रियाशील आहेत. सातारचे प्रसिद्ध तालीम मास्तर व्यायामाचार्य कै. भिडे गुरुजींचे ते नातजावई होत. त्यांचे वडील अनंत विद्वांस वाई नगरपरिषदेत मुख्याधिकारी होते. माधवजींनी प्रवासाची आवड बर्यापैकी जपली. सहकुटुंब राजस्थान ,मध्यप्रदेश, उत्तरप्रदेश, तेलंगाणा, कर्नाटक ,गुजरात ,तामिळनाडूत चेन्नई, उटी, ओरिसा ,काश्मीर ,हिमाचल एवढा भाग पाहिला. सहलीला जाण्याअगोदर काय बघायचे याची माहिती करून मगच प्रवास केला. या उत्कृष्ठ नियोजनाचं फलित म्हणजेच पर्यटन कोष (encyclopedia of Indian tourism). हे संकलन इंग्रजीत आहे. सांप्रत ते "बाइट्स ऑफ इंडिया" मधून मराठी व इंग्रजी भाषेतून साप्ताहिक लेखनमालिकेच्या रुपातही प्रसीद्ध होत आहे व आतापर्यंत ३५ लेख झाले आहेत. एका लेखात साधारण एक जिल्हा, त्याचा इतिहास व पर्यटन विशेष अशी साकल्याने माहिती दिली जाते. हे करतांना  तसंच अन्य संदर्भ नूतनिकृत करायला ते विसरलेले नाहीत.

गृहदक्ष पत्नि सौ नीलिमा, मुलगी सौ अनघा-जावई संदीप ,नातु ओजस, विधिद्न्य मुलगा आणि सून श्री रोहित व सौ केतकी असा परिवार आहे. तर्कतीर्थ लक्षमणशात्री जोशी हे त्यांचे आदर्श होत तर गोनीदा आवडते लेखक.

खालील छायाचित्रात ते सौ. नीलिमा विद्वांस यांच्या खांद्यावर हात ठेवून माधवजी दूरवरच्या प्रदेशाकडे अंगुलीनिर्देश करत हितगूज करत आहेत. हे फक्त प्रतीकात्मक आहे. हा हात त्यांनी मोठ्या मनाने आपल्याही खांद्यावर ठेवलेला आहे.

माधवजी संकलनाचं काम करताहेत ते अतिशय मोलाचं आहे. इतर अनेकांनीही या दिशेने कार्यरत होणं आवश्यक आहे. याची जाणीव मला प्रकर्शाने झाली तो २०१८ सलातला प्रसंग उधृत करतो. आपले पंतप्रधान मोदी सांगतात की, प्रत्येक भारतीयानं किमान ५ परदेशी लोकांना भारतात पर्यटनासाठी आमंत्रित करावं. प्रसंग होता माझ्या यूरोपियन मित्रांबरोबर सहभोजनाचा. मी दरवर्षी प्रमाणं विषय काढला. ठिकाणं सुचवली. यावेळेला नवीन असलेलाएक सदस्य म्हणाला "we are scared of coming to India. There are so many wrongdoings. Specially with women." इतरही काही सदस्यांनी याच पद्धतिचं मत मांडलं. एक समाज म्हणून मुळातच आपल्यापासून जरा दूर राहिलेलं बरं असं मागणार्या देशांमधे या अशा बातम्या विषारी ठरत आहेत. " you are suggesting since 2016. We thought about it but ended up visiting Thailand, Vietnam ". चर्चेने बरीच नकोशी दिशा घेतल्यावर मुखक्षेप करणं अपरिहार्य झालं. " we know each other since २०१६. Tell me a single instance when anyone of you felt unsafe in my company? ... Then do you believe all Indians are like those portrayed in the news? many of us those you know come here leaving their family in India. Did any thing happened to their families back in Indida? have you heard? " अशा स्वरुपाचे प्रश्न विचारल्यावर संभाषणाची दिशा बदलली. नवीन सभासदाला चूक उमगली. " no no Puru. Absolutely not. But that's what we see in our media. ".... !?!

बांधवांनो आता मला सांगा, माधवजी जी माहिती अव्याहतपणे व्रतस्थ होऊन आपल्यापर्यंत पोहोचवताहेत तीच ती उत्तम उदात्त उन्नत महन्मधूर, परदेशी लोकांच्या गळी उतरवली पाहिजे. गरज असेल तिथे भाषांतर करूनही हे पोहोचवायलाच हवं. Facebook वर १२ लाख likes १२०० लोकांनी मिळून दिले असं धरूया. त्यातले फक्त १२० जणं जरी दूत बनले तरी हिंदुस्तान बद्दल जगात आशादायक संदेश नक्की जाईल. चला, या तेलावर प्रक्रिया करून ते उत्तम उदात्ततेचं इंधन बनवूया!

आंग्ल भाषेत s लावून अनेकवचन होतं. भरपूर माहिती, द्न्यान असलेला १ विद्वान असेल तर ती विद्वत्ता वाटून अनेक विद्वानांच्या तोडीचे झालेले १ च विद्वान म्हणजे आपले लाडके माधव विद्वांस! त्यांना दिल से सलाम, शुभेच्छा, अभिनंदन!!

बडोद्याचे साहित्यप्रेमी अजातशत्रू श्रीमंत हिंमतबहादूर जितेंद्रसिह गाईकवाड यांची  माधवजिंशी भेट झाली तो अविस्मरणीय क्षण. गाईकवाड हे इतिहास प्रेमी असून सयाजीराव यांच्यावरील विद्वंस यांनी फेस बुक वर टाकलेली पोस्ट वाचून त्यानं फोन केला तेंव्हा पासून त्यांची मैत्री झाली आहे .

लेखन: पुरुदत्त रत्नाकर,  संदर्भ: रोहित विद्वांस 

-----------------------------------------------------------------------------------

आई म्हणजे ...

आई म्हणजे आई म्हणजे आई असते

डोळे उघडता समोर असते, 

पाठीशी मात्रं कायम असते।।

तिच्या बाबांचे त्यागलेले सत्व, तुमच्या बाबांचे स्विकारलेले श्रीत्व असते,

तुम्हाला सामावणारे तिचे स्वत्व असते, 

तुम्हाला प्रत्यक्ष करणारे देवत्व असते,

आई म्हणजे आई म्हणजे आई असते। 

हरिहारेश्वरची देवी पार्वति माझी रत्ना होते

कुणाला चारुशिला, ज्योति, प्रतिज्ञा ओ देते 

कुणाची निवेदिता, वसुंधरा, सुवर्णा असते 

छे हो, ती फक्त आई असते

आईला का कोणी नावे ठेवते?। 

आईच्या हृदयात तुम्हाला जागा असते, 

तिची कव तुमची पागा असते, 

तुमचे अस्तित्व तिने कातलेला धागा असते,

तुमचे व्यक्तित्व तिने विणलेला तागा असते 

आई म्हणजे आई म्हणजे आई असते। 

आई ममतेचा अथांग सागर, क्षमतेचे अथांग आकाश असते

ती समाधानाचा प्राणवायु पुरवते

ती संकल्पाची ज्योतही जागवते, 

आईच विश्वासाची आधारभूमि देते। 

डोळे उघडता समोर असते, असता दिसता नाहीशी होते ..... 

मग काय, ती डोळे मिटल्यावरही समोर येते, 

पाठीशी मात्रं कायम असते 

आई म्हणजे आई म्हणजे आई असते। 

व्यक्ति नसते, 

प्रवृत्ति असते,

पाठीशी असते, 

कायम रहाते 

आई असते....  ।।

साहित्यपरिचय- वावटळ पेराल तर वादळच उगवेल

पुस्तक: वावटळ पेराल तर वादळच उगवेल (मराठी), आवृत्ती पहिली

अनुवादिका: सौ. वैशाली करमरकर 

प्रकाशक: राजहंस प्रकाशन 

मूळ पुस्तक: wer den Wind sät (German)

मध्य-पूर्वेमधे (middle-east) गेल्या जमान्यापासून धूर धुमसतोय. विस्तवाशिवाय धूर नाही. हा विस्तव का, कसा आणि कोण फुंकतय हे वाचकांच्या मनावर बिंबवणारं आणि मुस्लिमद्वेशाच्या भळभळत्या वैश्विक जखमेवर खपली धरवणारं पुस्तक म्हणजे 'वावटळ पेराल तर वादळच उगवेल'. मध्य-पूर्व असं लिहूनही मराठी वाचकाला हे पुस्तक आपल्या भारतभूमीच्या खरं तर पश्चिमेला किंवा ईशान्येला असलेल्या अरबी देशांबद्दल आहे यात काडिमात्रंही शंका येत नाही. हे पाश्चिमात्यांच्या उर्वरित मानववंशांवर असलेल्या पगड्याचं एक छोटं उदाहरण आहे. हे लेखिकेने लिबिया प्रकरणाची पूर्वपीठिका सांगतांना विस्तृत केलंय. पुस्तक, मूळ जर्मनचा अनुवाद असल्यानं, या पुस्तकातला 'आपण' म्हणजे जर्मन किंवा पाश्चिमात्य व्यक्तीसमुह आहे. हे लक्षात ठेवून पुस्तक वाचावं.

मूळ पुस्तकाचे लेखक श्री. मिशएल ल्युडर्स यांनी सिरिया मधे २ सत्रं उच्च शिक्षण घेतलंय तसंच पत्रकारिता, इस्लाम आणि राज्यशास्त्र यावरच्या अरेबियन साहित्याचा अभ्यासही केलेला आहे. त्यानंतर त्यांनी माहितीपट निर्माता आणि नभोवाणी नाट्यलेखक म्हणून काम केलं आहे. अरबी देशांमधे माध्यमांचा कुटिल हेतूंसाठी शस्त्रं म्हणून दुरुपयोग समजायला आणि समजवायला यापेक्षा मोठा अधिकार काय तो हवा? 

मजकुराची विभागणी देशवार प्रकरणांमध्ये केलेली आहे. यात इराण, अफगाणिस्तान, सिरिया, आयसिस, लिबिया-ट्यूनेशिया-इजिप्त, इस्राएल ही प्रकरणं येतात. या अरबस्तान आणि त्याच्याशी संलग्न भूभागांमधे मानवजातीचे अंकुर फुटले, त्यातून टोळ्या, मग धर्म-पंथ, एकातून दुसर्‍या आणि त्यातून तिसर्‍या धर्माचं अधिष्ठान झालं. मग पंथ विस्तारले. धर्माधिष्ठीत समाज निर्मिती आणि एकाच धर्मग्रंथाचे भिन्न अर्थ लावलेले असल्याने खास करून इस्लामी पंथ कट्टरतेच्या विविध पायर्‍या चढून लागले. त्यातच या प्रदेशात जो खजिना सापडला त्यावर विशिष्टआंतरराष्ट्रीय चाचांची वासना आली. पूर्वी सीमित असणार्‍या या चाचेगिरीने, ढोबळमानाने सन १९०९ नंतर संघटितआंतरराष्ट्रीय चाचेगिरीचं स्वरूप घेतलं. आणि पूर्ण जनजीवनालाच नव्हे तर भूमातेलाही बेचिराख केलं. ही चाचेगिरी सुनियोजित होती का? कोणकोण चाचे आहेत हे? मोडस ओपेरंडी काय होती? आणि १९०९, १९२४, १९४७ ते १९५३, १९६७, १९७९ ते १९८१, २०११ ते २०१४, २०१७ हे इसवीसन या प्रदेशाचा आणि आपल्या विश्वाचा प्रवास बादलायला का कारणीभूत आहेत? हे जाणून घ्यायया हे पुस्तक वाचणं आवश्यक आहे. या चाचांचं तिथलं आकर्षण संपून आता अन्य प्रदेशाला सावज बनवणं हे फार दूर नाही. त्यांच्या धूर्त चालींमध्ये आपले शासनकर्ते अडकत नाहीत, यावर अंकुश ठेवणं हे आपल्या सर्व देशवासीयांचं कर्तव्य आहे आणि ते डोळ्यात तेल घालून केलं पाहिजे हे जर समजलं तर हे पुस्तक सार्थकी लागलं. तज्ञ लेखकाच्या धारदार लिखाणाला संलग्न रंगीत छायाचित्रं, नकाशे यांची जोड मिळाल्यानं परिणाम गर्दगडद होतो.

अनुवादिका सौ. वैशाली करमरकर या ग्योथं इंस्टीट्यूट या नावाजलेल्या हिंदवि-जर्मन संस्थेत संस्कृतिमिलाप अधिकारी आणि संयोजिका अशा वरिष्ठ पदावर कार्यरत होत्या. त्यांचा परकीय भाषा आणि साहित्य याचा दांडगा व्यासंग आहे. जर्मन भाषेवर त्यांची हुकमत आहे, तसंच विविध अनुवाद तंत्रांचाही त्यांनी पद्धहतशीर अभ्यास केलेला आहे. पुस्तक आणि मूळ लेखकाचा परिचय या व्यतिरिक्त त्या मूळ पुस्तकाची प्रस्तावना आणि प्रकाशकांचे आभार ही सादर करतात. इथेच न थांबता प्रत्येक प्रकरणाच्या सुरूवातीला त्या, त्या मसुद्याची पूर्वपीठिका विशद करून, वाचकाचं बोट धरून त्या परिस्थितीत त्याला अलगद नेऊन सोडतात. अनुवाद आणि भाषांतर यातला फरक अशी पुस्तकं वाचली की लक्षात येतो. काही ठिकाणी भारतीय व्यक्ति आंग्लभाषेतून अन्य परकी भाषा शिकते हे जाणवतं, पण विषयावर लक्ष केन्द्रित राहिल्यामुळे ते टोचत नाही.

ज्यू, इस्लाम आणि ख्रिस्ति समाज यांची नाळ काय आणि यांच्यातल्या परस्पर हेव्यादाव्यांचं मूळ कुठे हे या पुस्तकात अधोरेखित होतं. पुस्तकातून अरबी देश, माणसं, भूमी याबद्दलच्या धूसरशा संवेदनांबद्दल स्पष्टता येते. तसंच इस्लामि मानसिकतेच्या जगात एक बुडी मारल्यासारखी होते. इस्लाम आपल्याला वाटतो तेवढा एकसंध नाही आणि ते का हे वाचल्यावर उमगते. दहशतवादविरोधी लढा म्हणजे प्रगत संघटित गुन्हेगारी विरुद्ध प्रगतिशील असंघटित गुन्हेगारी असं स्वरूप येऊ पहातंय वा ते तसंच आहे, या निश्कर्षाप्रत हे पुस्तक आपल्याला पोहोचवते. या, या पुस्तकाच्या जमेच्या बाजू आहेत.

इस्राएलवर लेखकाचा विशेष रोष जाणवतो. अरबी देशांवर पाश्चिमात्य देशांना हवी तशी लोकशाही न लादता स्थानिकांची परंपरागत सत्ताव्यवस्था टिकू द्यावी असं ठामपणे सुचवणारा लेखक इस्राइल मधे सुस्थापित असलेल्या लोकशाहीला मात्र जाज्वल्य राष्ट्रवादावर बेतलेली एककल्लि दडपशाही म्हणून नापास करतो. म्हणजे लोकशाही असली तर तीही आम्हाला हवी तशी नाही, हा परत तोच पाश्चिमात्य दृष्टिकोन ठरत नाही का? इस्राएल या प्रकरणात थोड्या ढिसाळ संदर्भहाताळणीमुळे लेखकातल्या तज्ञाचा लेखक या जर्मन व्यक्तीशी अंतर्गत वैचारिक कलह जाणवतो. ह्याच विषयांवर त्यांची अन्य पुस्तकंही आहेत. या पुस्तकातल्या विषयाचा आवाका बघता विषय बराच आवरता घेतलाय असं वाटतं, कदाचित हे लेखाकाचं यश म्हणावं लागेल! सर्व वसाहतवादी देशांना लेखक 'आडे हातो' घेत असला तरीही शेवटी युरोपियन देशांना फक्त वागणूक सुधारायची समज मिळते आणि अमेरिकन नेत्यांवर मात्र थेट खटला भरायची मागणी होते. आख्ख्या पुस्तकात जपानचा उल्लेख एकदाच येतो, पण तो अशा ठिकाणी येतो की या सर्व कृष्णकृत्यांमधे जपान पण भागीदार असल्याचा निष्कर्ष आपसूक निघतो, ज्याचा कुठलाही पुरावा पुस्तकात किंवा इतरत्रही नाही. आयसिसला स्वतंत्र प्रकरण बहाल केलंय. विस्ताराने लिहायसाठी हे संयुक्तिक असलं तरी अन्य प्रकरणं विविध राष्ट्रांना वाहिलेली असल्याने, आयसिसला लेखकाने देश म्हणून मान्यता देऊ केल्यासारखं वाटतं. तसं ते नाही असा उल्लेख कुठेतरी असणं आवश्यक आहे. सामान्य वाचकाला या त्रुटि वाटत असल्या तरी त्या अनुषंगाने लेखकाशी संवाद साधल्यास, या विषयावरचा त्यांचा अधिकार आणि चक्षूर्वैईहि सत्यम अनुभव पाहता, याची ठोस आणि पटतील अशी स्पष्टिकरणं मिळतील अशी माला खात्री आहे.

पुस्तकाचं मूखपृष्ठ, आकार, रचना, मांडणी छान आहे. डझनावारी आणि सर्वत्र असलेले मुद्रणदोष सुधारून ताजी आवृत्ती काढणं नितांत आवश्यक आहे. मूळ लिखाण आणि अनुवाद हे परस्पर अनुरूप आहेत. राजहंस सारख्या निष्णात, नावाजलेल्या प्रकाशकांनी मुद्रणही त्या पातळीचं झालंय याची खात्री करायला हवी. आपल्या लेखिकेचीही ओळख करून द्यायला हवी. राजहंसची सेवा तत्पर आहे. अतिशय माफक दरात दर्जेदार साहित्य बेंगळुरूला त्वरित घरपोच उपलब्ध करून त्यांनी सुखद धक्का दिला. जर्मन येणार्‍यांनी या मराठी अनुवादाच्या जोडीला मूळ पुस्तक ही घेतलं तर अधिक सार्थक. त्याची श्राव्य-आवृत्तिही आमेझोन वर माफक किमतीत उपलब्ध आहे. 

आता जागतिक राजकारण कूस बदलतंय. भारत-पाकिस्तान-आखाति देश-इस्राएल ह्यांच्यातल्या संबंधांनी शीर्षासन करू घातलंय. खुद्द आपल्या देशात एकसंध समाजमनाची कमतरता जाणवू लागलीआहे.  तथाकथित बुद्धिजीवींचे कोंब ठिकठिकाणी उगवत आहेत किंवा आयात होत आहेत. अशा वेळी गेल्या ५०-१०० वर्षात कुठे, काय आणि कसं पेरलं जातंय आणि त्यातून कशा विषवल्ली फोफावल्या याचे संदर्भ चटकन सापडायला हे पुस्तक हाताशी हवंच!

WhatsApp order - 9422252208

pankajkshem@gmail.com

ऑनलाईन खरेदीसाठी पुढील दुवा (लिंक) वापरा

http://bit.ly/3c8VnOz