दोन पुस्तकांवर योगायोग बोनस

  'जिस देश मे गंगा बेहती है' हा साधारण 1960 मधला चित्रपट तुम्हाला माहिती आहे का? किंवा त्यातलं भारतरत्न लता मंगेशकर यांनी गायलेलं 'ओ बसंती पवन'? ... काही वडीलधारे म्हणतील, 'माहितीय का?? अरे पारायणं केलीयेत, गाणी अजून तोंडपाठ आहेत!' कोणी ताई-दादा म्हणतील, 'पाहिलाय पण आता नीटसा आठवत नाही. चल बघूया.' माझं सांगू का आता? आयुष्यात 25-30 चित्रपट पाहिलेल्या मला हे नावही तसं अपरिचित होतं. पण आता मी हे नाव कधीच विसरणार नाही. कारण?? योगायोग! 

 'प्रथमग्रासे मक्षिकापातः' किंवा 'कावळा बसायला ..' या एतद्देशीय म्हणी, वाक्प्रचार तसे नकारात्मक आहेत. योगायोग योगायोग म्हणत अंधश्रद्धेकडे जाऊ नये म्हणून तशा केल्या असतील कदाचित. पण हे बघा- तुमच्याकडे  एकाहून एक सरस 25 मराठी पुस्तकं 8,9 महिने आहेत. तुम्ही ती हुंगलीही नाहीत. एक दिवस तुम्ही ठरवता की आता मी 2 दिवसांच्या साप्ताहिक सुट्टीत यातली 2 पुस्तकं वाचून काढणारच! पुस्तकांवरून नजर फिरवत आवडता प्रकार म्हणून एक रहस्यकथा आणि दुसरं निसर्गवर्णन असेल असं आधी न वाचलेल्या लेखकाचं, कुतुहलाने म्हणून अशी दोन पुस्तकं निवडता. दोन भिन्न विषय. अतिशय भिन्न जीवन जगलेले दोन लेखक, भिन्न साहित्यप्रकार, एक वास्तव तर दुसरं काल्पनिक ... आणि या दोनही पुस्तकांमधे 'जिस देश मे गंगा बहती है' चा उल्लेख! सांगा विसराल का तुम्ही हा चित्रपट? या योगायोगाला साजेशी म्हण.. माझं वाचन कमी असल्यामुळे असेल.. मला मराठीली नाही. पण एक सायमन व्हॅन बाॅय (Simon Van Booy) चा एक चपखल आंग्ल quote आहे, "Coincidence means you are on the right path!"

पहिलं पुस्तक: अखेर

लेखकः सुहास शिरवळकर 

प्रथम आवृत्ती: उल्लेख नाही. नवीन आवृत्ती: 2012

प्रकाशक: संजय काकडे, अमोल प्रकाशन 

वाचनालय: कुसुमाग्रज प्रतिष्ठानच्या ग्रंथ तुमच्या दारी योजनेतली पेटी 

रहस्यकथेची ओळख करून देणं जोखमीचं काम आहे. रहस्य फुटायला नको! रहस्यकथांमधेही प्रकार असतात. काही कथा वाचकावरच प्रचंड दबाव टाकतात, वाचक कथा संपल्याशिवाय सामान्य वागू शकत नाही. हा एक प्रकार. एखादा गुप्तहेर असतो. कथेतला गुन्हेगार खलनायक असतो, पण त्याचा विरोधक हा नायक नसतो. गुप्तहेर हाच वाचकाचा नायक असतो. त्यामुळे सगळा दबाव त्याच्यावर ढकलून वाचक चवीने वाचतो. फाफे किंवा शेरलॉक वगैरे. हा वेगळा प्रकार. किंवा देशासाठी वगैरे काम करणारे गुप्तहेर, पोलीस ह्यांच्या कथा. निसर्गातल्या गूढ कथा आणि असे आणखी प्रकारही सांगता येतील.

 बर्याचशा कथांमधे घटना घडून गेलेली असते व तपास करायचा असतो. 'अखेर' मधे घटना घडलेली नाही तर ती उलगडते आहे. सुरवाती सुरवातीला ही एक हलकीफुलकी कथा वाटू शकते. 'छेः.. असा कसा कोण शब्दात येईल' 'असं कधी घडतं का, उगाच काहीतरी' असं वाटू शकतं. पण नायकाचा भाबडेपणा आणि दुसर्या व्यक्तीचं मजेदार वर्णन गुंतवून ठेवतं. नायक कोण याची पुसट कल्पना येते पण नक्की कळत नाही. खल चमूबद्दल तर संभ्रम रहातोच. दुसरं मुख्य पात्रं, मुख्य स्री पात्रं की भाबडं मन खल आहे ... आणि गोंधळ वाढवायला थेट गुंड असलेली पात्रं उभी केली आहेत. कथेपेक्षा चित्रपट पटकथा म्हणून लिहिल्यासारखंच लिहिलंय असं वाटतं इतके प्रसंग डोळ्यासमोर उभे रहातात. मी आयुष्यात एकही डेली सोप किंवा वेब सिरीज पूर्ण पाहिलेली नाही. इतर लोक पहात असतांना जे पहावं लागलं त्यातून जी कट-कारस्थानं दिसतात ... त्या तुलनेत तर हे मिळमिळीत म्हणावं लागेल. एकंदर अनुभव ठीक ठीक. आपण आपल्याच माणसाबद्दल किती वाईट विचार करत असतो आणि त्या विचाराला अनुमोदन देणार्या परक्या माणसाबरोबर वहावत जाऊ शकतो, हे यात दाखवलंय. मनातलं ओठावर आलं तर जीवन पालटतं म्हणून उच्चार जपून करावा!

 वाचायला सोयिस्कर, सुटसुटीत व्हावं म्हणून लांबी थोडकी ठेवतो व चितमपल्ली लिखित दुसर्या पुस्तकाचा परिचय पुढील भागात क्रमशः देतो. तोपर्यंत हवं तर इथं असलेले सुगावे हेरून त्या पुस्तकाचं नाव काय असेल ते रहस्य उकला आणि मला कळवा! 

वांझोटी शिफारस

 

"या, या, कविराज" मुख्यमंत्री अर्जुनराव नेहेमीप्रमाणे दोन्ही हात जोडून प्रसन्न हसत उभे राहिले.

दर महिन्याच्या चवथ्या बुधवारी ते कला, क्रीडा आणि साहित्य मंत्रालयाच्या कामाचा आढावा घेत असत आणि या क्षेत्रातल्या नावाजलेल्या हस्त्यांना भेटीसाठीही वेळ देत. गणपतरावांनी तरुणपणी लिहिलेले कवितासंग्रह बरेच गाजले होते.

'संघर्षाची घेऊन मशाल अर्जुनाची सेना गर्जली

मशाल ठेऊन सत्ता घ्यावी लोकभावना जागली '

या त्यांच्या काव्याने एका आंदोलकाला राजकारणात आणलं असं बरेच लोक मानत आणि आज तीन दशकांनंतर तेव्हाचा तो मुख्यमंत्री अर्जुनराव आपल्या सरकारी निवासस्थानी  त्यांचं स्वागत करत होते. फुलांचा गुच्छ, शाल वगैरे देवाण घेवाण झाली. आवश्यक तेव्हढा शांत क्षण गेल्यावर गणपतरावांनी त्याच्याजवळची फाइल टेबलावर ठेवत प्रस्तावना सुरू केली,

"आज मी दोन विनंत्या घेऊन आलोय. पहिलं महत्वाचं 'सोलापूर साहित्य समुदाय' तर्फे ...." 

"गर्जा सोलापूर काव्य सम्मेलनाबद्दल मलाही बोलायचं आहेच.." मुख्यमंत्री गालात हसत म्हणाले तसे गपतराव चपापले.

सम्मेलन घाटतय याची वार्ता पोहोचली म्हणजे आमंत्रणाबरोबरच आपण स्थानिक प्रशासनाकडून मैदान वापराची परवानगी मिळवून घ्यायला आलोय हे ही कळलं की काय महोदयांना!

".. तुम्ही आधी सांगा की चार वर्षांपासून तुमची लेखणी बोथट झाली आहे, ती का?" त्यांच्या टेबलपालीकडल्या छोट्या फडताळातून डोकावणार्या 'निसर्गाचा पडघम वाजतो' ह्या कविवर्यांच्या शेवटच्या प्रकाशनाकडे बोट दाखवत माननीय म्हणाले. अर्जुनराव भेटीची पूर्वतयारी जय्यत करत असत म्हणून तो संग्रह सरकारी निवासस्थानी आला होता ह्याचं गणपतरावांना सहज आकलन झालं.

"खरं सांगू का, हल्ली फार सुचत नाही लिहायला. भाराभर कविता तयार आहेत. पण रसिकांच्या आत्तापर्यंतच्या अभिप्रायवरून, संग्रह करायचा तर त्यात एक समान धागा हवा, या मताचा मी झालोय. म्हणून नाही जमलं"

"तुम्ही आत्मपरिक्षण केलंत आणि प्रांजळपणे कबूलही केलंत. तुम्ही आता प्रकाशनाच्या गतिपेक्षा आशयगर्भतेवर लक्ष द्याल याचा मलाही आनंद आहे. बर.. आता ही कसली पत्रं आणली आहात फाइलमध्ये घालून?"

बोलता बोलता आपल्या हाताखालची फाइल अर्जुनरावांनी घेऊन उघडून पानं सुद्धा उलटून पाहिली तरी कधी!...

"अ, अं.. ते, ते ना. हो, ते दुसरं काम. हे सगळे माझे एकनिष्ठ वाचक आहेत. वर्षंनुवर्षांपासून. मला अगदी देव मानलाय ज्यांनी, सरकार दरबारी छोट्या मागण्या केल्यात त्यांनी..."

"बहोत खुब. त्यातही काव्य!..."म्हणत अर्जुनराव परत पहिल्या पानावर आले. 

"अर्जुनराव, आणि तो पहिला कागद आमंत्रणाचा आहे.. तुम्ही आषाढीला पंढरपूरला जाणार आहातच, परतीच्या प्रवासात रस्त्यात थांबून उद्घाटन करून आशीर्वाद .. "

"गणपतराव, तुमचं आमंत्रण मी मान्य करणार नाही, असं होईल का? फक्त सध्या करोनाचं सावट असल्यामुळे गर्दी जमा करण्याचा वेडेपणा आम्ही तुम्हाला खचितच करू देणार नाही. तुम्ही सम्मेलन पुढे ढकला, पुढच्या योग्य तारखा मी स्वतः सुचवेन आणि आमचे कार्यकर्ते सगळी व्यवस्था सांभाळतील. नाहीच तर आणि आता तारखा बदलणं शक्य नसेल तर, ऑनलाइन ठेवा. मी पूजा करून मंदिराच्या प्रांगणातूनच आभासी उद्घाटन करेन आणि मग निघेन, हो म्हणजे पांडुरंगाचेही आशिर्वाद मिळतील! फक्त तुमच्या शब्दाखातर हं. तुमच्या संयोजकांशी बोलून माझ्या सचिवांना कोणता पर्याय निवडला ते एका आठवड्यात कळवा."

समोर मुख्यमंत्री आहेत याची खणखणीत जाणीव ज्येष्ठ कवींना झाली. ते खट्टू झाले. घटिका आणि मनातले विचार यांची स्पर्धा लागत होती दोघेही क्रमाक्रमाने निघून जात होते. आपण आत्ता काही युक्तिवाद तर उपयोगही नाही आणि वावगा शब्द निघू शकतो हे समजण्याएव्हडे उन्हाळे त्यांनी पाहिले होते.

"ठीक आहे, मी कळवतो. आभारी आहे. येतो आता." नमस्कार करून गणपतराव उठून मागे वळाले तोच टेबलापलीकडून उठून खांदा धरत नेत्यांनी त्यांना बसतं केलं.

"जिभेवरचा विषय सोडून दिला तरी सूचिवरचे अन्य विषय आहेत की मित्रवर्य. शब्दांनी होऊ शकणारा अवमान टाळलात आणि निघून तुम्हाला दिलेल्या वेळेतली काही मिनिटं बाकी असतांना निघून गेलात तरी, तो ही, पदाचा अवमान होईल. काय, खरंय ना?"

हे वाक्य संपेपर्यंत अर्जुनरावांच्या हातातून पाण्याचा पेला सफाईने गणपतरावांच्या हातात आला होता आणि घोटागणिक कविराज मंत्रीमहोदयांच्या संभाषणचातुर्याला मनोमन दाद होते.

"बोला आता." 

"मी म्हणत होतो की ते माझे निस्सीम चहाते आहेत. तुम्ही आधीच्या भेटीत मला म्हणाला होतात की काही मागून तर बघा.. म्हणून मी त्यांचा तगादा इथपर्यंत आणला. एकाची जमिन स्थानिक गुंडांनी बाळकवली आहे. दुसर्‍या एकाला कसल्या व्यवसायाचा परवाना हवा आहे तर तिसर्‍या एकाचं चार वर्षांपूर्वीचं चुकीचं निलंबन रद्द झालं नाही तर कुटुंबं आर्थिक संकटात होरपळून निघणार आहे. असे आठजण. तुमच्यावर माझा पूर्ण विश्वास आहे."

"शिफारसी असाव्यात तर अशा आणि अशा समयोचितही. यासाठी सामान्य व्यक्ति आमच्या स्थानिक कार्यकर्त्यांकडे जात नाही तोपर्यंत आमचं नेतृत्व फसलं असं आम्ही मानतो. मला तुमचं कौतुक आहे." या शब्दांनी कविवर्यांचं सांत्वन झालं.

मंत्रिमहोदय उठले. काव्यसंग्रहाच्या मागची एक फाइल काढून टेबलावर ठेवली.

"गणपतराव तुमच्या आठही चाहत्यांच्या शिफरसींवर मी अधिकार्यांना योग्य ती कार्यवाही करायला सांगतो. मी यात वैयक्तिक लक्ष घालेन. तुम्ही ग्वाही दिलेल्या त्यांच्या सच्चेपणाची कसोटी लागेल आणि त्यात ते उतरले तर मी पांडुरंगासमोर नतमस्तक होण्याच्या आधी त्यांच्या चिंतेची चीता झालेली असेल हा माझा शब्द आहे." अर्जुनराव शब्दाचे पक्के होते. आता गणपतरावांना  हायसं वाटलं.

"काळवेळेचं तुमचं भान खरंच वाखणण्यासारखं आहे यात अवघ्या महाराष्ट्राला शंकाच नाही अर्जुनराव! धन्यवाद."      

"हं!.." असा उसासा टाकून अर्जुनरावांनी चिरपरिचित दीर्घ विराम घेतला. ही वादळाआधीची शांतता ठरली.

"हा विश्वास नक्की आहे तुम्हाला? अगदी पक्का?"

"हो हो, म्हणजे काय. असं का विचारता?"

"मग मला मनावर दगड ठेवून आणखी एक काम केलंच पाहिजे."

"काम? कसलं?"

"ही फाईल तुम्ही घेऊन जा."

गणपतरावांनी उघडून पाहिलं तसा त्यांना धक्का बसला.

"फार उमदा आणि हरहुन्नरी आहे तुमचा श्रीकांत. तुमच्याबद्दल बाप म्हणून त्याला यथोचित आदर आहे. त्याला माझा निरोप सांगा, म्हणावं की, 'तुझ्या, मला ज्ञानपिठ देण्याच्या शिफारसीपेक्षा माझ्या चाहत्यांचं आयुष्य पणाला लागलेल्या कामांचं महत्व जास्त आहे' असं मी मुख्यमंत्रांना सांगितलं आणि तू संकलित केलेली ही फाइल परत मागून आणली... आणि गणपतराव, अहो रसिकपीठाच्या देव्हार्यात स्थान मिळवल्यावर तुम्हाला ज्ञानपीठ न मिळाल्याची सल आहे ह्याचं मला नवल वाटतं. हे म्हणजे देवाने देवत्वाचं प्रमाणपत्र मागण्यासारखं आहे. तसंही ज्ञानपीठसाठी यावेळेला विरोधी पक्षाची शिफारस पुढे पाठवावी लागणार आहे. होs, म्हणजे त्याबदल्यात एशियाडचं संयोजकपद आमच्या कार्यकर्त्याला मिळणार आहे."

कवीमन पार गोंधळून गेलं होतं. 

"...आणि त्याला माझ्या शुभेच्छाही द्या. म्हणावं अर्जुनरावांच्या फार अपेक्षा आहेत तुझ्याकडून."

गणपतराव सावरून तोंड उघडेपर्यंत  मुख्यमंत्र्यांनी घंटी वाजवली.

"काटा थांबत नाहीये गणपतराव. पुढच्या व्यक्तिला ताटकळत उभं राहायला नको. या आपण आता."

मुख्यमंत्री अर्जुनराव नेहेमीप्रमाणे दोन्ही हात जोडून प्रसन्न हसत उभे राहिले. यानंतर समोरची व्यक्ति बोलू शकत नसे. गणपतराव दालनातून बाहेर आले.

 शेवटी दिवट्या चिरंजीवांनी नाक कापलंच. काय गरज होती मला नं सांगता माझी शिफारस करायची? कदाचित त्या बदल्यात अर्जुनरावांनी मागितलेला मोबदला याला देता आला नसावा.. आणि अर्जुनरावांनी तरी ते माझ्याकडे उघड का करावं? सगळे नुसते व्यापारी झालेत, ज्यात त्यात सौदा. मी ज्ञानपिठचा हक्कदार आहेच, कोण नाही म्हणू शकतो, अर्जुनराव? ज्यांना माझ्या काव्याने मुख्यमंत्री बनवलं ते? श्रीकांत खरं तर विरोधी पक्षाचा पाठीराखा. अर्जुनरावांवरच्या प्रेमापोटी मी याला महतप्रयासाने त्यांच्या कंपुत नेला. नाहीतर आपल्या धारदार पत्रकारितेने त्याने असे काही वार केले असते की मुख्यमंत्रीपद तर सोडाच विरोधी पक्षनेता बनायसाठीसुद्धा निवडून येता आलं नसतं. आणि आता हे दोघं माझ्या अपरोक्ष काहीतरी घाटतात आणि मधल्यामधे माझं ज्ञानपीठ दावणीला लागतं? गपपतरावांच्या मनात विचारांचा कल्लोळ उडाला.

 यथावकाश सगळी हकीकत श्रीकांतला सांगितल्यावरच त्यांचं मन शांत झालं. तरुण श्रीकांतचं तर रक्तच खवळलं. त्याच्या मंनःचक्षुंसमोर करोनाच्या आधीचा त्या पत्रकारपरिषदेनंतरचा अर्जुनरवानशी झालेल्या भेटीचा प्रसंग उभा राहिला.

"काय म्हणताहेत ज्येष्ठ कवींचे श्रेष्ठ पत्रकार सुपुत्र?" अर्जुनरावांनी नेहेमीप्रमाणे दोन्ही हात जोडून प्रसन्न हसत विचारलं होतं.

"कवींचे सुपुत्र नाहीत, तुमचा पगारी पत्रकार आलाय" दोन्ही हात जोडून खवचट हसत  श्रीकांत म्हणाला होता. वैचारिक मतभेदांमुळे अशा फैरी झडत असत.

"असाल, असाल, पण या कामाचं रुजूपत्र तीर्थरूपांनी दिलं म्हणून गवसलात आम्हाला. काय खरंय ना? तुम्ही वैयक्तिक टीका न करता फक्त मुद्दयाची चीरफाड करता, हे मला विशेष भावतं. पण आमच्या कामात फार साखर घोळून लिहिता तुम्ही.."

"कारलं साखरेत घोळलं नाही तर कडू लागेल तुमच्या जनतेला"

"इथेच आपला अनुभव कमी पडतोय गणपतपुत्र. नेता व्हायची इच्छा असेल तर स्पष्ट सांगा. तसं नसेल तर हे समजून घ्या की जानतेचं हवं नको बघायला आम्ही आहोत. तुम्हाला तुमचं हे शुल्क आमच्याकडली कारलीही गोड असतात असं जनतेला पटवायसाठी नाही, तर  आमच्या पोळ्यामधला शुद्ध मध जनतेत वाटायसाठी आहे." संभाषणात असं सम्मोहन होतं की तेवढ्या कालावधीत अर्जुनरावांकडून धनादेश घेऊन आपण पोचही दिली ते अर्जुनराव बोलायचे थांबल्यावरच श्रीकांतला जाणवलं.

"ठीक आहे साहेब, तुम्हाला हवं तसं होईल. तुम्ही शुल्क बातमी करण्याचं देता. आम्हाला ती आधी शोधावीही लागते. माझंही एक काम आहे आणि ते ही असं की तुम्ही नाही म्हणू शकणार नाही"

"हं" उसासा टाकून अर्जुनरावांनी काही क्षण श्रीकान्तवर नजर खिळवली आणि आणि नजरेनेच बोलायाची खूण केली.

"महोदय" बरोबर आणलेली फाइल मुख्यमंत्र्यांना सुपूर्त करत श्रीकांत म्हणाला, "आपले जिवाभावाचे मित्र, माझे तीर्थरूप आणि महाराष्ट्राच्या साहित्यजगाचे आलिकडले जणू मुख्यमंत्रीच अशा, काव्यसम्राट गपपतरावांच्या मनात एक सल आहे. खूप वर्षांपासून." अर्जुनराव एकाग्रतेने ऐकताहेत याची खात्री करून आणि परिणामकारक होईल एवढा विराम घेऊन श्रीकांत पुढे म्हणाला, "त्यांना ज्ञानपीठ मिळालं नाही याची.." 

"पुरे पुरे श्रीकांतराव. हा हा हा. अहो तुमच्यासारख्या व्यवहारी माणसाचं काम परतवलं तर काय परिणाम होतील हे समजण्याइतपत आम्ही धूर्त आहोत . ठेवा फाइल." परत नजरानजर झाली आणि अर्जुनरावांनी प्रसन्न हसत दोन्ही हात जोडले होते.

आठवून श्रीकांत चांगलाच चरफडला. 'काम करेन असा शब्द घ्यायला विसरलो आपण. व्यवहारी माणसाचं काम केलं नाही तर काय होतं ते दाखवतोच आता! ६ महीने उरले आहेत निवडणुकींना. तेवढे पुरेसे आहेत अर्जुनरावला अस्मान दाखवायला' दोन तीन आठवड्यात त्याचा, स्थानिक नगरपालिका राजकारण जाणून घेण्यासाठी, राज्यव्यापी दौरा होता. ही आयती नामी संधि होती. तो आता झटून तयारीला लागला. गणपतरावांना त्याने त्याचा मनसुबा सांगितला. त्यांनी थेट अनुमोदन टाळलं पण यावेळी त्यांनी अर्जुनरावांची बाजू घेऊन त्याला अडवलंही नाही.

 पुढच्याच शुक्रवारी धुळ्यातल्या कोव्हिडबाबत प्रशासकीय अनागोंदीचा पर्दाफाश झाला. मग नाशिक. त्यानंतरच्या शुक्रवारी जळगावमधलं मृतांच्या आकड्यातल्या तफावतीचं प्रकरण आलं. मग नागपूरमधलं बनावट डॉक्टर प्रकरण. गडचिरोली, चंद्रपुर मधली प्रशासनाची अनुपस्थिती. एकामागून एक प्रकरणं बाहेर येऊ लागली.  इतर पत्रकार, बातमीदार श्रीकांतच्या पाठोपाठ त्या ठिकाणी पोहोचत आणि माध्यमांमधून असंतोषाचा एकच भडका उडत होता. श्रीकांतला क्षणभरही वेळ नव्हता. आपण दिलेली बातमी किंवा तपशील संपादकांनी छापला की नाही याची शहानिशाही तो करत नव्हता.

 खांदेश आणि विदर्भ तीन आठवड्यात पिंजून काढून श्रीकांत आता थेट कोकण गाठणार होता. इकडे त्याच्या घरी म्हणजेसोलापूरला गणपतरावांकडे, एक दिवस एका नवविवाहित जोडप्याला घेऊन प्रकाश आला. जवळचे नातलग, ठराविक साहित्यिक आणि राजकरणी याव्यतिरिक्त कोणाला गणपतरावअसं आयत्या वेळी भेटत नसत. पण प्रकाशसारख्या निस्सीम चहात्यांची बात वेगळी. ते भक्त आणि भगवंताचं नातं होतं. 'इथे नसतात तर इथून जिथे तुम्ही आहात असं कळेल तिकडे वाट मोडली असती' असं प्रकाश कायम म्हणत असे. आत्ता समक्ष भेट झाल्या झाल्या त्याने त्या जोडप्याला गणपतरावांच्या पायावर घातलं आणि मग तो स्वतःही नतमस्तक झाला. त्या नवपरिणीतांचे मनोबंध सोशल मीडिया वरुन जुळले आणि घरच्यांच्या होकाराने लग्नगाठ बांधली गेली. पण तो नवविवाहित नवरामुलगा परभणीचा होता आणि नववधू महाडची. दोघेही सरकारी नोकर. म्हणून वराचा जिगरी यार प्रकाशने त्यांची कैफियत गणपतरावांपुढे मांडली. 'तुला भूखंड हवा असेल तरी सांग, तुझ्यासारख्या दर्दी चहात्याला एका फोनवर मिळवून देईन' असं गणपतराव प्रकाशाला अनेकदा गमतीत म्हणाले होते. त्या भक्ताने मित्राच्या वधूची बदली परभणीला करायचं साकडं गणपतरावांकरवी थेट मुख्यमंत्र्यांना घातलं आणि स्वतःच्या भक्तिचं फळ मित्राला मिळवून दिलं होतं. त्या जोडप्याने कुठून कुठून गोळा करून गणपतराव आणि त्यांच्या सौभाग्यवतींची त्यांच्या लग्नाच्या आधीपासून ते अगदी अलीकडेपर्यंतची छायाचित्रं कोलाज बनवून त्यांना भेट दिली. एकंदर भेट अतिशय हृदयस्पर्शी झाली. गणपतरावांनी केलेल्या अन्य शिफारसीही मार्गस्थ झाल्याचं ते ते लाभार्थी त्यांना कळवत होते. कविवर्य भावविभोर झाले. त्यांनी अर्जुनरावांचे मनोमन आणि ईमेल करून आभार मानले.

 एका सकाळी दैनिक वर्तमानपत्र वाचतांना मुख्य पानावरच्या दोन परस्परविरोधी बातम्यांनी त्यांचं लक्ष वेधलं. श्रीकांतची 'सांगलीमध्ये शासकीय रुग्णालयाची दयनीय अवस्था' ही बातमी प्रमुख होती. त्याखाली सातार्‍यात ५ दिवसांमध्ये अस्थायी जंबो कोव्हिड रुग्णालय उभरल्याची बातमी होती. एका आठवड्यापूर्वीच श्रीकांतने या परिसराच्या वैद्यकीय समस्येबद्दल बातमी दिली होती. आणि इतक्या गतीने त्या समस्येचं निराकरण झालं होतं. सांगलीची बातमी आल्यापासून २ दिवसांनधे एका वृत्तवाहिनीवर त्याचं खंडन आलं. श्रीकांतने जिथली छायाचित्रं काढली तिथे नुतांनीकरणाचं काम चालू होतं. रुग्णांची व्यवस्था अन्यत्र केलेली होती. कोव्हिड संचारबंदीमुळे स्थानिक पत्रकार, नोकरशहांशी होऊ शकत नसलेला संपर्क आणि अर्जुनरावांना अस्मान दाखवायची घाई यामुळे पूर्ण शहानिशा न करताच श्रीकांतकडून काही बातम्या येत होत्या. आणि संपादकही हपापल्यासारखे छापत चालले होते. श्रीकांत दौर्यावर गेल्यपासूनची सगळी वर्तमानपत्र गणपतरावांनी चाळली. श्रीकांतने आणि त्याच्या कंपुतल्या लोकांनी प्रसिद्ध केलेल्या प्रत्येक शासकीय-प्रशासकीय तृटीवर एका आठवड्याच्या आत एकतर कार्यवाही किंवा खंडन अथवा जनतेला मदतीचं आवाहन यातलं काहीतरी सरकारकडून झालंच होतं. अलीकडे तर यांच्या बातमीत त्रुटि असेल तर जनताच सोशल मेडियावर त्वरित त्या बातमीचं खंडन करू लागली होती!

 हा हा म्हणता निवडणुका लागल्या. श्रीकांत आणि चमूने जिवाचं रान केलं. तरीही अर्जुनरावांच्या नेतृत्वात त्यांचा पक्ष आधीपेक्षा जास्त जागा जिंकून सत्तेत आला. श्रीकांतसह सगळ्यांनाच धक्का देत अर्जुनरावांनी आपल्या तरुण सहकार्याला मुख्यमंत्री म्हणून नेमलं. त्यांच्या पक्षाने त्यांना दिल्लीला बोलावून घेतलं आणि विविध केंद्र सरकारी समित्यांमध्ये त्यांना जबाबदर्या दिल्या.

 इकडे श्रीकांतचा निश्चय अधिक दृढ झाला. त्यानेही आपलं कार्यक्षेत्र विस्तारून मोहीम अखिल भारतीय केली. आता कोव्हिड हा भूतकाळ झाला होता. कालानुरूप नव्या आणि आधीच्या समस्या श्रीकांतसाठी उपलब्ध होत्याच. दरम्यानच्या काळात त्याने एकदा शिताफीने पुरातून ५०-६० गुरढोरांचे प्राण वाचवले तर एकदा अपघातात जबर जखमी झालेल्या ४-६ लोकांना झटपट वैद्यकीय मदत मिळवून देऊन त्यांचे प्राण वाचवले. अशीच २-३ वर्ष निघून गेली. अर्जुनरावांचा तळ दिल्लीत असल्याने गणपतरावांची त्यांच्याशी प्रत्यक्ष भेट आता होत नव्हती. ..आणि २०२५ च्या जानेवारीमध्ये  गणपतरावांना एक सुखद धक्का बसला. श्रीकांतला कोव्हिड आणि त्यानंतर जीव धोक्यात घालून पत्रकरीतेच्या माध्यमातून केलेल्या समाजकार्यासाठी चक्क पद्मपुरस्कार देण्यात आला होता!

 गणपतराव आणि श्रीकांत त्यांच्या घरात लावलेल्या, दोन्ही हात जोडून प्रसन्न चेहेर्‍याने उभ्या असलेल्या अर्जुनरावांच्या तस्वीरीकडे पहात होते आणि त्यांच्या डोळ्यासमोर प्रसंगांची आणि अर्जुनरावांच्या वक्तव्यांची मालिका उभी राहिली. श्रीकांतकडून खर्या बातम्या करण्याचं वचन त्यांनी त्याच्याशी झालेल्या भेटीत घेतलं तसंच व्यक्तीगत टीका न करणं हा गुण असल्याचं सांगून तो त्या मार्गाला लागू नये अशी तजवीज केली. श्रीकांतचा ज्ञानपिठाचा प्रस्ताव तोंडावर परतवून लावता आला असता, पण त्याची पुरेशी धग त्याला लागली नसती. फार तर त्याने व्यवहार नाकारला असता. त्याने दिलेला प्रस्ताव गणपतरावांकडे उघड करून परत केल्यामुळे त्याच्या मनात वणवा पेटला. बातमी शोधायची श्रीकांतची आस त्याच्या बोलण्यातून त्यांनी हेरली. कोव्हिडमुळे शासन-प्रशासन तोकडं पडू लागलं तेव्हा ठिकठिकाणी काय चालू आहे तेस्वतःपर्यन्त पोहोचवायला जिगरबाज माणसं हवी होती. तेव्हा त्यांनी श्रीकांतचा उपयोग करून घेतला. मग त्याने तो वसा घेतल्यावर त्याच्या कंपूच्या बातम्यांचा वापर करून होईल तेव्हढी परिस्थिति आटोक्यात आणली. अर्थातच व्यवहाराला पक्क्या अर्जुनरावांनी पद्मपुरस्कार देऊन मोल चुकतं केलं.

 गणपतरावांना फाइल परत करण्याआधी त्यांच्याकडून आताशा साहित्यनिर्मिती होत नाहीये हे त्यांनी त्यांना स्पष्टपणे लक्षात आणून दिलं होतं. त्या वर्षी केंद्रीय पुरस्कार बहुतांश ईशान्य भारतीयांच्या झोळीत गेले होते. त्यावर पत्रकारांनी प्रश्न विचारल्यावर त्या वेळेसच्या केंद्रीय सांस्कृतिक मंत्र्यांनी, तो सरकारच्या 'लुक ईस्ट'  धोरणाचा भाग असल्याचं सांगितलं होतं. केंद्रातही अर्जुनरावांचा पक्षच सत्तेत होता असल्याने महाराष्ट्रातून गेलेली शिफारस वांझोटी ठरणार हे मुख्यमंत्र्यांना आधीच माहिती होतं. म्हणून त्यांनी विरोधी पक्षाची शिफारस स्वीकारून बदल्यात एशियाडचं संयोजकपद आपल्या लायक कार्यकर्त्याला मिळवून दिलं.

 शिवाय गपपत्रवांच्या चाहत्यांच्या रास्त शिफारसी स्वीकारून चाहत्यांना कविराजांच्या ऋणात आणलं आणि रसिकपिठाच्या देव्हार्‍यातलं त्यांचं स्थान अधिक भक्कम केलं. स्वतःला चिरंजीवांच्या शिफारसीने ज्ञानपीठ मिळण्यापेक्षा चिरंजीवांना कोणाही आप्तस्वकीयांच्या शिफारसीविना पद्मपुरस्कार मिळाल्यामुळे गणपतराव अधिक भरून पावले.

साहित्य परिचय: बकुळीची फुले

पुस्तक: बकुळीची फुले

लेखिका: प्रतिभा करमरकर

प्रकाशक: श्रीलेखा करमरकर (shrilekha.k@gmail.com)

बकुळीच्या फुलांचं छायाचित्र आणि त्याबाजूला धवल अक्षरात असलेल्या पुस्तकाच्या नावामुळे टवटवीत झालेल्या मुखपृष्ठाने पुस्तक हातात घेतल्या घेतल्या प्रसन्न वाटतं. 

मुख्यत्वे कोल्हापूर आणि नारिशक्ती च्या दुहेरी वेणीवर रूळलेला २५ लेख, श्रुतिका, मुलाखाती, गप्पा आणि गोष्टींचा हा बहारदार गजरा.. कालनिरपेक्ष राहून साहित्य, माहिती, ज्ञान म्हणून हे सगळंच लिखाण चिरंतन टवटवीत आहे, हे प्रत्येक सुज्ञ वाचक ठासून सांगेल!

एकिकडे सकाळी फिरायला गेल्यावर आपल्या सगळ्यांना निदर्शनाला येतं ते सगळं लेखिका 'मॉर्निंग वाॅक' मधे अचूक शब्दात मांडते आणि उत्कृष्ट निरीक्षण वाचकाचा मनोवेध घेतं. .... तर दुसरीकडे अवघे पाऊणशे वयोमानाची 'जगावेगळी सुपरआजी ...' थेट बंगी जंपिंग करून, एकाच वर्षात उत्तर आणि दक्षिण ध्रुवावर पर्यटन करून आपला उत्साह वाढवते.

एकिकडे 'पालखी ज्ञानेशाची, दिंडी आयटीची' या शब्ददिंडीतून वारकऱ्यांचा निरलस भाव, जिद्द, नियोजनबद्ध दिंडी, उच्च शिक्षित तसंच परदेशी वारकऱ्यांचा सहभाग वाचकाला प्रवृत्त करतात. आजपर्यन्त वारी केलेल्या कोणाकडूनही मी वारीबद्दल वावगं काही ऐकलेलं नाही. .... तर दुसरीकडे बघता बघता नजर मालवलेली असूनही केवळ श्रुतीने सिनेमा एंजॉय करू शकणारी मदुराईतली डाॅक्टर व्ही. ऊषा ही 'एक हट्टी मुलगी' आणि 'ऋणानुबंधाच्या.. गाठी' मधला हात-पाय निकामी असलेला, मद्रासच्या स्पास्टिक सोसायटीचा हुशार विद्यार्थी राजीव राजन आणि त्याची जन्मांध शिक्षिका दीप्ती, धडधाकट वाचकाच्या नैराश्याला निवृत्त करतात.

एकिकडे '... महामंत्र गायत्रीचा' मधून आपण वझे गुरुजींबरोबर माॅरिशसला काॅन्फरन्ससाठी धावती भेट देऊन येतो. जागतिक कीर्तीच्या डॉक्टरांच्या पारिषदेतही तर्कशुद्धपणे व्याख्यान देऊन वझे गुरुजी गायत्रीमंत्राच्या वैद्यकीय उपयोगाबद्दल कुतूहल, सकारात्मक प्रतिसाद निर्माण करू शकले. यातून आधुनिक विज्ञानात भली थोरली पोकळी आहे आणि ती त्यांनाही अवगत, मान्य आहे हेच सिद्ध होतं; .....तर दुसरीकडे 'राजा की आ गयी बारात' मधून थेट जपानच्या राजा-राणीच्या लग्नाला हजेरी लावून त्यामागची सूरस कहाणी आपण जाणून घेतो. 

एकिकडे 'श्री लक्ष्मीचा वरदहस्त' वाचत लक्ष्मीस्तवन करता करता दुसरीकडे '.. लढा सार्वजनिक स्वच्छतेचा' मधून 'एक्सनोरा' या संक्षिप्त शब्दाचा विस्तार उलगडतो. नारीशक्तिच्या जयघोषात कोल्हापूरच्या धाग्याला धरून भालजी पेंढारकर, अध्यात्माच्या सुत्राला धरून पांडुरंग शास्त्री यांच्या जोडीला एकच पुरुष लेखिकेच्या भावविश्वात तग धरून स्वतंत्र लेखाचा मानकरी झाला आहे. ते म्हणजे मद्रासचे एक्सनोराचे संस्थापक एम बी निर्मल. ह्याकडे व्यक्तिमहात्म्य म्हणून न बघता स्वच्छतेचं महत्व किती आहे, या, विषयाच्या भिंगातून त्याकडे बघितलं पाहिजे.

एकिकडे 'अतिथि देवो भव' मधल्या पाहुण्यांच्या नकोशा सवयी आपल्यातल्याही  यजमानाला उद्वेग आणतात. पाहुणे आणि यजमान हे विषय पुलंनी आणि अन्यही लेखकांनी हाताळले आहेत. रौद्ररस किंवा संताप व्यक्त होतांना आवेशात एखादा वावगा शब्दही लेखणीतून उतरणं अगदी स्वाभाविक आहे. हे शब्दही भाषेचं लेणं आहेतच. तरीही ते लिखित स्वरूपात वाचकांपर्यंत पोहोचू नयेत ही जबाबदारी लेखक आणि प्रकाशक यांनी संयुक्तपणे उचलली पाहिजे, नाही का? तसंच मुद्रणदोषही मोक्याच्या ठिकाणी रसभंग करतात. ते पुढील आवृत्तीत टाळायला हवेत.  .... तर दुसरीकडे 'जन पळभर म्हणतील' मधली सांत्वनकर्ती मंडळी उद्वेगाच्या आगीत तेल ओततात. आपण भारतीय आधी भावनिक स्थैर्याला महत्व देतो. त्या कालावधीत विचारलेले वस्तुनिष्ठ प्रश्नही असंबद्ध ठरतात म्हणून ते, व्यक्तिचा काळ येऊन गेला तरी प्रश्नाची वेळ आलेली नाही, हे समजून टाळलेले बरे!

एकिकडे लेखिकेची लेखणी धरून खगोल शास्त्रात उंच भरारी घेणार्या जयंत नारळीकरांना आपण त्यांच्या घरातच गाठतो. डॉ. मंगला जयंत नारळीकर हे तसं सामान्यांना परिचित नाव. त्यांचा साधेपणा, कलासक्तपणा, कसब, शिक्षण आणि मुख्य म्हणजे काटेकोरपणा लेखिकेने व्यवस्थित विषद केला आहे. मोजक्या शब्दात मांडणी करण्यासंदर्भात यात आलेला 'अमुक तमुक रस्ता कसा आहे? या प्रश्नाचं उत्तर सामान्य माणूस कसं देतो' हा भाग मला तेवढासा पटला किंवा रुचला नाही. उत्सवमूर्तिचं असामान्यत्व सिद्ध करायला सामान्यांशी तुलना कुचकामी ठरते. शिवाय या अशा व्यक्तिमत्वांबद्दल वाचतांना वाचकाने स्वतःला सामान्य गृहीत धरलेलं असतं.  .... तर दुसरीकडे प्रभा कुलकर्णी या कर्तबगार उद्योजिकेच्या आयुष्याची, कारखान्यांची फेरी घडते. 

एकिकडे लेखिका, बेबी शकुंतला आणि मदनमोहन लोहियांमार्फत आपल्याला भालजी पेंढारकरांच्या स्टुडिओतल्या वातावरणाची मोहक सफर घडवून आणतात. भालजींचं कौशल्य, खंबीरपणा, शिस्त, विवेक आणि सचोटीचं चित्रिकरण करतात, .... तर दुसरीकडे लेफ्ट. जन. थोरातांच्या भार्या लीलाताईंबरोबर आपण ध्येयनिष्ठ लष्करी संसाराचा रोमांचक फेरफटका मारून येतो. नवरा सैन्यात व्यस्त असतांना देशभर डझनावारी अनोळखी ठिकाणी राहून या  डॉक्टरिणबाईंनी गोर-गरिबांची केलेली सेवा अतुलनीय आहे. 

आशयगर्भ लेखन लेखकाला आणि वाचकाला विजयी करतं. १९९२ आधी लिहिलेलं, '... थोरात यांची ही जोडीने चाललेली वाटचाल अशीच दीर्घकाळ चालू राहो,... ' या वाक्याने सांगता झालेलं लिखाण प्रवाही असल्यानं त्याच प्रवाहात "हो हो, १००%!" असं वाचकाच्या मनात लेखिकेशी अनुमोदन उमटवतं. प्रवाह सोडून माहितीजाळात पृथक्करण केलं की, लेफ्ट. जन. थोरात १९९२ साली निवर्तल्याचं कळतं. तरीही वाचक जिंकतो, कारण तो आता भावनिक तरंगासोबतच काळसापेक्ष माहितीनं समृद्ध झालेला असतो. मग तो वाचक प्रत्येक लेखाचा असाच मागोवा घेतो आणि माहितीच्या कक्षा विस्तारत रहातात. चित भी मेरी पट भी मेरी असाच हा प्रकार आहे. त्यामुळे लिखाण कालपरत्वे कोमेजत नाही हेच खरं!

एकिकडे 'असे दागिने सुरेख बाई' मधून आपण धातूच्या दागिन्यांच्या दुनियेत जातो. या नररत्नांनी ठासून भरलेल्या पुस्तकाची सुरुवात दागिन्यांच्या यादीने होते हा योगायोग की प्रकाशकाची योजना असावी? या लेखातली दागिन्यांची यादी संपतच नाहीये असं वाटतं. दक्षिण भारतापासून ते राजस्थानपर्यन्तच्या दागिन्यांचा मागोवा यात आहे. बरेच प्रसिद्ध लोक दागिने घडवायला पुण्या-मुंबईतून कोल्हापूरला येतात (.. आणि लेखिकेला गवसतात?!)  हे कळतं. साजाच्या मध्यभागी असलेल्या पदकावर पूर्वी कृष्ण असायचा तो आता लाल खडा असतो, हे कळल्यावर हा बदल कधी आणि का झाला असेल असा प्रश्न अभावितपणे येतो, जो लेखिकेने सोडवलेला नाही. ... तर दुसरीकडे 'अभी तो मै जवान हू' मधून शरीर हा दागिना कसा कोरा करकरीत ठेवायचा याचं विवेचन लेखिकेकडून होतं. नव्वदच्या दशकापासून कोट्टाकलच्या वैद्यशाळेच्या आश्रमात देशी विदेशी साधक कायाकल्प करायला येतात. तरी तो आश्रम, त्याचं महात्म्य आजच्या 'सबकुछ व्हायरलच्या' जमान्यातही तसं दबलेलंच आहे.

'वधुपरिक्षा - काल आणि आज' मधून उलटलेल्या काळाबरोबर वधुपरिक्षेचे पालटलेले संदर्भ साक्षात स्वर्गातल्या देवतांच्या संवादातून आपलं मनोरंजन करतात. .... तर दुसरीकडे लग्न ठरल्यावर घडणार्या जत्थ्याच्या परंपरेचं साद्यंत वर्णन 'लगीन ठरलं ...' मधून समोर येतं. आपल्या समाजाच्या अशा घड्या पूर्णपणे मिटल्या आहेत. एकेकाळी याच घड्या आपलं अर्थकारण चालवत आणि समाज एकसंधही ठेवत असत.

एकिकडे 'प्रकाशाची वाट' चालत पितृछत्र हरवलेली हमजा हट्टाने एकट्या तिच्या आईकडून कन्यादान करून घेत असतांना आपल्याला तिच्या लग्नमंडपात नेते, .... तर दुसरीकडे 'चुकतंय कुठं?' मधून लेखिका, पालकांचे पालक स्वतःच्या पाल्यांना त्यांच्या पाल्यांबाबत ते चुकत असतील तर त्या मधल्या पीढीला समजावून सांगून ताळ्यावर आणू शकतात ते कसं, हे संगतवार मांडते. प्रबोधनपर संवाद कसे लिहावेत याचा हा या पुस्तकातला पहिला उत्कृष्ठ नमुना आहे. आकाशवाणीसाठी लिहीलेल्या श्रुतिका फारच खुमासदार झाल्या आहेत. काल्पनिक पात्रांच्या संवादामुळे विषयावर थेट आणि गंभीर हल्ला न होताही तो व्यवस्थित गळी उतरतो. हे संवाद लिहिण्याचं लेखिकेचं कसब निश्चितच वाखाणण्याजोगं आहे.

एकिकडे 'ज्योतीने तेजाची आरती' ला हजर राहून स्वाध्याय परिवाराची ओळख होते. पांडुरंग शास्त्री आठवलेंवर भावपूर्ण लिहिलं आहे. तरीही तो कुठेही प्रोपागंडा वाटत नाही, ही त्या लिखाणाची खुबी किंवा लेखिकेने सांभाळलेला संयम आहे. .... तर दुसरीकडे 'ग्राहक चळवळ कशासाठी? कोणासाठी?' मधून ग्राहक एव राजा हे समजून घेता येतं. विधीची पदवी घेऊन ग्राहक न्यायालयात न्यायाधीश म्हणून त्यांनी दशकभर काम पाहिलं आहे. एकेकाळी मी ही ग्राहक चळवळीत आईच्या हाताखाली सक्रिय होतो. आता विक्री-विनिमय पद्धति सेवेच्या व्याख्या बदलल्या आहेत. या परस्थितीत कोपर्यावरचा दुकानदार देशोधडीला लागेल असं दिसतय. दुर्दैवाने आपल्याकडे गुन्हेगारी, फसवेगिरीची क्षेत्रं आधी फोफावतात आणि मग व्यवस्थेला त्यांचा पाठलाग करता करता धाप लागते. लुच्चा विक्रेता कचाट्यात सापडून, ग्राहक 'राजाचा' मुकुट चढवतच होता, एव्हढ्यात ऑनलाइन प्रकार आला. नेहेमीप्रमाणे या क्षेत्राला मुक्त कुरण मिळालं आणि आता बहुतेकांनी तुंबड्या भरल्यावर त्यासंबंधी कायदे येताहेत. आता कायदे येणार, मग जागृती होणार.. समाज म्हणून आपण, आपले नेते कायम बॅकफूटवरच रहातो आणि नवनवे फिरकीपटू चेंडू हातभर फिरवतात आणि आपला त्रिफळा उडवतात.

एकिकडे समारोप होतांना 'झुंज एका धरणाशी' देण्यासाठी मेधा पाटकरांबरोबर दर्याखोर्यांमधे ठाण मांडून बसावसं वाटतं. मेधा पाटकरांचा एक मुद्दा माझ्या लहानपणापासून आमच्या कुटुंबात सर्वमान्य होता, आहे. तो म्हणजे, मोठमोठी धरणं हे जलसंधारणाचं योग्य साधन नाही. छोटे छोटे बांध, पाणी अडवून जिरवणं, लागवडीखालील क्षेत्र  वाढवणं हे उपाय पर्यावरणपूरक आहेत. अलीकडे महाराष्ट्र सरकार, पाणी फाऊंडेशन वगैरे एकत्र येऊन जलयुक्त शिवार राबवतात. यावर मेधाताईंचं काय म्हणणं आहे? ते मला माहिती नाही कारण तो विषय त्यातल्या राजकरणामुळे माझ्या कक्षेबाहेर राहिला. माझं एकूण वाचन कितीही तुटपुंजं असलं तरी आपल्या पौराणिक कथांमध्ये विमानाच्या सुद्धा संकल्पना आहेत हे मी वाचलंय, ऐकलंय. पण अवाढव्य धरणाचा उल्लेख मला तरी आढळत नाही. भारतीय पुराणकथांमधून न गवसणारा  कुठलाही आधुनिक आविष्कार किंवा निर्माण पर्‍यावरणपूरक किंवा दीर्घकालीन उन्नतीकारक असण्याबद्दल मला कायम शंका येत राहील! ....तर दुसरीकडे, धरणाशी ठाण मांडण्याआधी लेखिकेने आपल्याला, ' जिकडे पहावे तिकडे बर्फ आणि मी एकाकी असह्य' हे अनुभवलेल्या बच्छेंद्री पाल सोबत थेट एव्हरेस्टवर पोहोचवून आणलेलं असतं. 

एकिकडे लेखिका माजी न्यायाधीश असल्याने मी माझी मिमांसा 'माय लॉर्ड' म्हणत, शपथेवर, जसं वाटलं तसं सादर केलीये. .... तर दुसरीकडे यात 'एकिकडे..दुसरीकडे' असं 'कंपेअर एंड कॉन्ट्रास्ट' तंत्र वापरलंय. लेखिका मुंबईत जन्मलेल्या असल्या तरी कोल्हापूरने त्यांचं मन व्यापलेलं आहे. शहरी असल्या तरी गावरानाची ओढ आहे. अतिउच्च शिक्षित असल्या तरी रूढी परंपरांना फाटा दिलेला नाही. पुस्तकातलं लिखाण एकांगी, एकरंगी नाही. तसंच लेखिकेकडे याचा अजूनही भरपूर साठा आहे. यापुढचं संकलन अन्य बहुरंगी साधनाच्या, प्रतिमेच्या नावाने करता येईल. बुंधा लेखिकेच्या अंगणात असला तरी फुलांचा सडा आम्हा वाचकांच्या अंगणात पडतोय. अन् यापुढचा बहर शेकड्याने सडा पाडो.. 

साहित्य परिचय: कल्चर शॉक जर्मनी

पुस्तक: कल्चर शॉक जर्मनी

लेखिका: सौ. वैशाली करमरकर

प्रकाशक: राजहंस प्रकाशन

प्रथम आवृत्ती: १४ जुलै २०१५

शॉकिंग पुस्तक! 

'पुस्तकात शॉक बसण्यासारखं काय आहे?' 

Malorie Blackman म्हणते, "Reading is an excercise in empathy; an excercise in walking in someone else's shoes for a while. वाचन ही, सह अनुभूतीची, काही क्षण दुसर्‍याच्या सपाता अडकवून चालण्यासारखी कसरत आहे. " मी हे पुस्तक वाचल्यावर माझ्या प्रवाससाधनांनी माझी अनुभवशिदोरी लेखिकेला दिली की काय अशी उलटी शंका घ्यायला जागा आहे!

अहो, म्हणजे, या सन २०१५ च्या पुस्तकातले जर्मनीतले किंवा जर्मनांबद्दलचे मासलेवाईक प्रसंग माझ्या २०१६ पासूनच्या जर्मन भेटींमधुनच घेतलेssत! आणि मी तर लेखिकेला २०२० पर्यन्त ओळखतही नव्हतो की मला त्यांचं नाव माहिती नव्हतं का त्यांना माझं..  असो. गमतीचा भाग सोडला तर हे नक्की की आपल्याकडे निष्णात वैद्य जसा फक्त चेहरा पाहून किंवा नाडी तपासून आपल्याला काय होतंय ते तोच सांगतो तसंच लेखिका भारतीय व्यक्ति जर्मनीत गेल्यावर कोणते प्रसंग घडतात, घडतील हे तंतोतंत सांगतात. आणि मग त्या, त्या प्रसंगांची पार्श्वभूमी सविस्तर उलगडून दाखवतात.

अमेरिकन लेखिका झुमा लाहीरी म्हणतात, "Thats the thing about books! They let you travel without moving your feet. पुस्तकं तुम्हाला बूडही न हलवता जगाची सफर घडवून आणतात." हे विधान स्थलसफरीबद्दल आहे पण माझ्यामते ते स्थल-कालालाही लागू होतं आणि त्याचा प्रत्यय म्हणजे हे पुस्तक.

पुस्तकात सांस्कृतिक झटक्याच्या उदाहरणादाखल दिलेल्या प्रसंगांमधला घरमालकाचा अनुभवआणि 'मीटिंग हेच शंका निरसनाचं ठिकाण असतं' हे अनुभव मला एकदा नाही प्रत्येक वेळेला आलेले आहेत. एखाद्या प्रकल्पाबद्दल एक मीटिंग उरकल्यावर परत काही बोलायचं तर आपण परत मीटिंग बोलवावी किंवा पुढच्या पूर्वनियोजित मीटिंग पर्यन्त थांबावं ही त्यांची अपेक्षा आणि शिस्त असते. त्यापुढे जाऊन मात्र मी हे अनुभवलं आहे की आपण काम करत राहिलो आणि प्रकल्पाचे आधारस्तंभ झालो तर जर्मन लोक खिलाडूपडे अशा नियमांना थोडी मुरड घालतात आणि कॉफीब्रेक हा एक उत्तम मुहूर्त असतो. Fußball किंवा सॉक्कं म्हणजे फूटबॉल या खेळातून ही वृत्ती आली असावी. एकदा का तुम्ही संघभावनेने खेळता आहात हे जाणवलं की मग शीळ घालताच शॉर्टपासेस, लॉन्गपासेस मिळू लागतात. 

तर केकच्या तुकड्याच्या अनुभवाचा मला बसलेला झटका असा की, असाच एक अनुभव माझ्या एका जर्मन वरिष्ठांनी ३५-४० वर्षांपूर्वी, त्यांच्या लहानपणी Akademisches Austauschprogramm विद्यार्थी अदलाबदल योजनेअंतर्गत त्यांच्या घरात  रहायला असलेल्या भारतीय तरुणाबद्दल मला कथन केला होता आणि तो त्यांच्या दृष्टीकोनातून बरं! म्हणजे त्या भारतीय विद्यार्थ्याने केकचा तुकडा अव्हेरून किंवा नापसंतीने घेऊन कशी विचित्र वागणूक दर्शवली अस्सा!

या पुस्तकातून आपल्याला जर्मनीची संस्कृति म्हणजे इतिहास, भूगोल, नागरिकशास्त्र आणि मानसशास्त्र अतिशय रसाळ आणि रंजक भाषेत समजतं. यामुळे जर्मनीत येणार्‍या वैविध्यपूर्ण, नावीन्यपूर्ण अनुभवांसाठी मानसिक मशागत होईलच. त्याबरोबरच त्या अनुभवाची पाळंमुळं नवागताला उकरून पहावी लागणार नाहीत. उलट काही प्रसंगांमधे आपल्याला हवा तसा प्रभावफुलोरा यायसाठी त्या प्रसंगातल्या व्यक्तींना, आपल्या प्रतिसादांना कसं खुलवायचं हे आधीच कळून त्या प्रसंगात स्वतःचा आब सांभाळून निभावून नेता येईल. अनुभवांमधे वैचित्र्य न वाटता वैविध्य दिसेल. सर माल्कम ब्रॅडबरी म्हणतात, "Culture is a way of coping with the world by defining it in detail. संस्कृति म्हणजे आसमंताला फुरसतीत तपशीलवार जाणून त्याच्याशी जुळवून घ्यायची रीत आहे" जर्मन संस्कृतीची in-detail definition,तपशीलवार जाण या पुस्तकातून येते. 

ghetto या शब्दाची माझ्या शब्दकोशात या पुस्तकातून भर पडली आहे आणि तो माझ्या मनात अगदी घट्ट रुतून बसला आहे म्हणा ना! भारतातल्या जिव्हाळ्याच्या 'घट्ट' नात्यांवरूनच तर हा शब्द इजिप्शियनमधे उगम पावला नाही ना अशी मला एक शंका आहे. 

युरोपियन टोळीजीवनापासून ते आजच्या तिथल्या छोट्या छोट्या भूभागांना आपापले स्वतंत्र देश म्हणत एकत्र नांदणार्‍या समुदायांपर्यंत (हो, समाज म्हणायला मी अजून धजत नाही) सगळा प्रवास या पुस्तकात आहे. आताच्या जर्मनीतले लोक,

 त्यांच्या सवयी, पद्धती, रहाणी, आवडी-निवडी, पोटपूजा, (अ)पेयपान, चिन्हं, प्रतिकं, ध्वज, राष्ट्रगान अशी सगळी जंत्री त्यांच्यात येत राहिलेल्या स्थित्यंतरांसह इथे शब्दबद्ध आहे. तिथले शासनसमार्थित सांस्कृतिक clubs हे समुदायपुरुषाचा प्राणवायू असावेत असं भासतं. तसंच आपणा भारतीयांनाही ते वरदान ठरू शकतात. नागरी सुट्ट्यांच्या दिवशी दुकानं बंद असण्यामागचं समाजशास्त्र इथे उलगडतं. 

Wer rastet, der rostet. म्हणजे ठेवलं की गंज चढतो किंवा थांबला तो संपला. या जर्मन म्हणीप्रमाणेच ते लोक वागतात हे ठसतं. जर्मनीतलं स्त्रीयांचं स्थान काय आणि ते का हे समजतं. मग त्यांचा एत्तद्देशीयींच्या तुलनेतला ताठर स्वभाव हा ताठा नसून दुसर्‍या महायुद्धानंतरच्या खंबीर जर्मनीचा तो ताठ कणा आहे हे कळतं. सकळ देशबांधव एकदिलाने 'यशाकडे अखंड झेप घेऊ' लागले तर रक्तबंबाळ, भुकेकंगाल अवस्थेतून जगात श्रीमंतीचा तोरा मिरवण्यापपर्यन्त वाटचाल करता येते हे जर्मनी आणि जपान ह्या दोन्हीही देशांनी दाखवून दिलं आहे.

'विद्या मित्रम प्रवासेशु'. जर्मनीला निघण्याआधी किंवा अन्य ठिकाणी राहून जर्मन व्यक्तीशी संपर्क होण्याची चाहूल लागली आणि ह्या पुस्तकातून विद्यार्जन केलेलं असलं तर झटका बसणार नाही. जर्मन संस्कृतिची ऊर्जा रोमारोमात प्रवाहीत होत जाईल. जर्मनमधे म्हणतात, 'Aus Schaden wird man klug', 'अपयश व्यक्तिला चलाख बनवतं किंवा अपयश ही यशाची पहिली पायरी असते'. हे पुस्तक वाचून जर्मनीप्रवेशानंतरची ही अडखळ टाळता येऊ शकते. तिथे किंवा त्यांच्यात विरघळून जायचं असेल तर वागावं, बोलावं, रहावं कसं, ते आधी वाचावं. जर्मनीला प्रस्थान करणार्‍यांनी तर वाचावंच, जर्मनी अनुभवलेल्यांनीपण पुनःप्रत्ययाने तोषावं. चोखंदळ वाचकांनी प्रवाही आणि माहितीपूर्ण साहित्य म्हणून वाचावं. 

Diane Duane म्हणते, "reading one book is like eating one potato chip". राजहंस प्रकाशनाची कल्चरल शॉक ही एक मालिका आहे. त्यात जपान आणि अरबस्तानवरही त्या त्या माहीतगार लेखकांची पुस्तकं आहेत. ती वाचायची जिज्ञासाही या पुस्तकातून निर्माण झाली आहे.

बारकू, इभूना आणि मुलाखत

'बारकू' खांदेशी होता. हुशार, पण अभ्यासाशी काही संबंध नाही. त्याची पुस्तकं नव्यासारखी कोरी रहात म्हणून आदल्या इयत्तेतले अनेक जण परिक्षा संपली की ती पुढच्या इयत्तेची पुस्तकं फुकटात मिळवायला बारकूकडे यायचे! 

बारकू शाळेत लक्ष देऊन ऐके, त्या जोरावर उत्तीर्ण होणं हे काही त्याला आव्हान नव्हतं. एकदा का घरी आला की मात्र पुस्तकं वह्या कधीही दप्तरातून बाहेर निघत नसत. वाचायला घेतलं की त्याला झोप येई. गृहपाठाचाही पत्ता नसे. आकडे मात्र त्याचे जीवलग दोस्त होते. त्यामुळे गणित त्याला फार शिकवावं लागत नसे आणि त्यामुळे ते पुस्तकही उघडायचा प्रश्नच नव्हता.

त्या दिवशी बारकू पुण्याच्या गरवारे प्रशालेत महाराष्ट्र शिक्षण क्षेत्रात नावाजलेल्या काही शिक्षकांसमोर बसला होता. मुलाखत द्यायला!  राज्यस्तरीय टॅलेंट सर्चची लेखी परीक्षा पार करून तो या टप्प्यात आला होता. लेखी परीक्षा दिल्यावर या खांदेश्याने हेरलं होतं की अशा परीक्षांमध्ये कठीण म्हणून असणारे प्रश्न ताईच्या इयत्तेत अभ्यासक्रमाचा भाग होते. मग मुलाखतीतही असंच पुढच्या इयत्तेतले प्रश्न विचारात असतील तर? 

या विचाराने त्याने मुलाखतीआधी ताईची पुस्तकं वाचून जायचं ठरवलं होतं. पण कसचं काय. सवयी अशा सुटतात होय! पुण्याला जायचं सामान भरायची वेळ आली तरी आळसाच्या वेताळाने या खांदेशी विक्रमाची पाठुंगुळी सोडली नव्हती. शेवटी त्याने फक्त अनुक्रमणिका वाचून घेतल्या! त्यातल्या त्यात नागरिकशास्त्रातल्या शेवटच्या प्रकरणाबद्दल त्याला त्याच्या वेगळ्या नावामुळे कुतूहल वाटलं म्हणून शेवटचं पान उघडून त्याने तेव्हढी तृष्णा शमवली होती.

गणिताच्या बाकावर बसलेल्या परीक्षकांना त्याने पार गुंडाळून ठेवलं. शेवटचा प्रश्नार्थक शब्द सुरू व्हायच्या आतच उत्तर देणं ही तर त्याची खासियत होती. याच सवयीचा वापर करून एका चाणाक्ष परीक्षक बाईंनी आयत्या वेळी शेवटचे शब्द 'किती तास लागले?' ऐवजी 'किती तास उरले?' असे फिरवले आणि त्या खांदेश्याला त्या वयात आवश्यक असा सबुरीचा पाठ दिला आणि पाठही थोपटली. 

इतर विषयातलं आपलं पितळ माहीत असल्याने त्याने गणिताची उत्तरं बाजूच्या बाकांनाही ऐकू जातील अशा बावन्नकशि खणखणीत आवाजात दिली होती आणि प्रतिमाप्रतिष्ठापना करून ठेवली होती. 

बाहेर गडद मळभ दाटून आल्यानं भर दुपारी शाळेच्या दालनात सगळे दिवे लावावे लागले होते. बारकूला पुढच्या बाकावर इभूनाला सामोरं जायचं होतं. 

"पंडितजी कॉंग्रेसचे अध्यक्ष निवडले गेले ते कोणतं वर्ष होतं?" 

सनावळ्यांना तर बारकूच्या मेंदूने कायम चलेजाव केलेलं होतं. १९४६ मध्ये त्याच्या आजोबांचे सावद्याचे मित्र बापू वंजारी स्वातंत्र्यसैनिक म्हणून पकडले गेले. त्याची गोष्ट आजोबा रंगवून सांगत. ती मात्र त्याला स्मृतीत होती. इतिहासाच्या पुस्तकात सावदा, पारोळा, नशिराबाद, मुक्ताईनगर इथल्या स्वातंत्र्यलढ्याबद्दल काही असतं तर बारकूने पैकीच्या पैकी गुण आणले असते.

"... बरं ते राहू दे, पहिले पंतप्रधान चाचा नेहरू यांचं मृत्यू वर्ष?" 

बारकू बोटाने फळीवरच्या कागदाचा कोपरा नखाने दुमडायचा चाळा करत तिकडेच खाली बघू लागला. बाई गुणपुस्तिकेत आणखी एक फुली मारायला सरसावल्या तसं बारकू अजिजीने म्हणला,

" मॅडम, इंदिराजी १९८४ साली गेल्या आणि राजीव गांधी १९९१ साली." 

बारकूच्या जन्मानंतर झालेले इंदिराजी, राजीवजींचे मृत्यू त्याच्या जीवनाचा भाग असल्याने त्याला ते लक्षात ठेवावे लागले नव्हते.  

"हे अगदी बरोबर आहे. पण हे मुलाखतीतल्या प्रश्नाचं उत्तर नाही त्यामुळे मला फुली मारावी लागेल." 

"ब्रह्मदेश भारताच्या कुठे आहे?"

"पश्चिमेला.."

चाचरत बारकू म्हणाला. बाईंनी फळीवरच्या नकाशाकडे अंगुलीनिर्देश करत तो पूर्वेला असल्याचं दर्शवलं आणि आणखी एक फुली मारली. 'भू जर गोल आहे तर पश्चिमेकडूनही तो लागेलच की' बारकू मनात म्हणाला. भुसावळहून पाचोर्‍याला जाणारी बस पूर्वेकडल्या फलाटावर लागते हे त्याला माहिती होतं.

बाई आता फार काही विचारणार नव्हत्याच. बाजूला बसलेल्या 'ना.शा.' च्या गुरुजींकडे त्यांनी कटाक्ष टाकला.

"लांबच्या गावातून मजल मारलीस इथवर, वा वा, अभिनंदन!" 

मिशीखालून कुठूनतरी आवाज आला. मिशीने विस्फारून हास्य दाखवलं. बारकू काही बोलला नाही. 

"टी व्ही पहातोस ना? काय पहातोस टी व्ही वर?" 

गुरुजींनी खरं तर त्याच्यावरचा ताण कमी करायला हे विचारलं होतं, पण भाऊ परीक्षेच्या कोमात असल्याने त्याचा ताण आणखी वाढला. 'आता टीव्हीचा ना.शा. शी काय संबंध...'  तो परत काही बोलला नाही.

"बर, बर. शाळेत संगणक आले आहेत का?" 

परत तेच. गुरुजी विषय विसरले बहुधा.. 

"हो हो, आलेत की सर. माझा फास्ट फ्रेंड आहे पक्या, त्याचे वडील परवाच भांडले शाळेत, संगणक ठेवलेल्या खोलीचं दार सारखं उघडं रहातं आणि वातानुकूलन रहात नाही म्हणून..." 

माहितीचा जणू कडा कोसळला. 

"ठीक, ठीक. विषय सोडू नको. ही नागरिकशास्त्राची तोंडी परीक्षा आहे. काय? लहान लहान शहरात कॉम्प्यूटर, म्हणजे देशाची प्रगति होते आहे. हो ना? ही सगळी प्रगति कशामुळे झाली सांग बघू?" 

त्याच्या आधीच्या उत्तरावरून बारकू अलिकडच्या काळासंबंधी तयारी करून आलाय असं वाटून, त्याला याबद्दल विचारलं तर त्याला एखादा गुण देता येईल या विचाराने त्यांनी प्रश्न टाकला. बारकू 'भारत सरकारने विज्ञान-तंत्रज्ञानाचं देशाच्या विकाससाठीचं महत्व ओळखून तसं धोरण ठरवलं म्हणून शाळाशाळांमद्धे संगणक आले' असं काहीतरी उत्तर देईल अशी त्यांची अपेक्षा होती. अगदी 'माजी पंतप्रधान राजीव गांधींच्या दूरदृष्टिमुळे' असं सांगितलं तरी त्याला गुण देण्याची त्यांची तयारी होती.

पण हे सांगायएव्हढी प्रगल्भता किंवा घोकमपट्टी त्याच्याकडे नव्हती. तो कधी भुवईच्यावर तर्जनीने खाजवत होता तर कधी कानाच्या पाळिमागे करंगळीने. बोटंही लुळी पडल्यागत वाटत होती. कधी एकदा हे सगळं संपतं आणि आपण परत गावी जातोय असं त्याला झालंय असं त्याच्या देहबोलीवरून वाटत होतं. आता बाहेर एक वावटळ येऊन झाडांची वाळलेली पानं इतस्ततः भरकटत होती आणि रिपरिप सुरू होत होती.

 

बाईंच्या चेहेर्यावर मिश्किल भाव होते. गुरुजीही त्याच्याकडे निरखून बघत होते. बाई काहीतरी समारोपाचं बोलणार एवढ्यात त्यांना बारकूच्या देहबोलीतला फरक जाणवून त्या थबकल्या. बारकूच्या डोळ्यात चमक आली. हाताच्या पंजांमध्ये बळ आलं. फळीवर उजव्या हाताने आत्मविश्वासपूर्वक, जणू, एक  प्रहार करत बारकू उत्तरला, 

"पंचवार्षिक योजना.. हो नक्कीच! पंचवार्षिक योजनांमुळे भारताची प्रगति झाली." 

त्याला अचानक 'ते' आठवलं होतं, 'ते'. ते ताईच्या पुस्तकातलं शेवटचं पान! शेवटचा परिच्छेद म्हणाना. 'भारताच्या पंचवार्षिक योजना, १९५१ ते १९६६..' बारकूच्या उत्तराचा आवाका, संगणकापुरत्या संदर्भाला व्यापून उरणारा असला, तरीही 'देशाची प्रगति' या संदर्भाला तो आवाका यथायोग्य होता आणि भाऊच्या इयत्तेतल्या मुलाने हे उत्तर देणं अपेक्षित नव्हतच. 

"पंचवार्षिक योजनांमुळेच... नाही म्हणजे.. त्यामुळेच, त्यामुळेच प्रगति झाली." 

जास्त बोलावं की नाही या विचाराने तो थोडा गांगरला. कारण 'पंचवार्षिक योजना' या दोन शब्दांमध्येच त्याला असलेला वाचनाचा पाठिंबा संपला होता. दोघेही परीक्षक आता मरगळ झटकून ताठ बसले होते. बाई तर एकदम आशावादी वाटू लागल्या होत्या. 

"बोल की, बोल ना. त्या योजनांमुळे प्रगति कशी झाली ते सांगत होतास ना?" 

त्यांचा सकारात्मक प्रतिसाद जाणवून बारकूचा धीर चेपला. बारकूच्या अंगभूत चलाखीने त्याचा ताबा घेतला. 

"माझे बाबा सांगतात की जानेवारी ते मे दरम्यान ते माझ्या पुढच्या इयत्तेत काय काय घ्यावं लागणार त्याची यादी करतात आणि पैसे साठवतात. तरीही माझी एखादी सहल चुकतेच म्हणा. पण आपल्या सरकारने तर पुढे काय करायचं ते पाच वर्ष आधीच, १९५१ मधे ठरवलं आणि दर पाच वर्षांनी ते ठरवत राहिले, १९६६ पर्यन्त. त्यासाठी पैसेही बाजूला ठेवले त्यांनी. म्हणूनच आपल्या देशाची प्रगति झाली." 

१९५१ ते १९६६ असं वाचलेलं अस्सं बाहेर आलं!   

"अरे पण शाळेमध्ये संगणक तर अलीकडे आले ना, १९९० नंतर?" 

गुरुजींनी त्याला शब्दात पकडायचा यत्न केला. 

"सर, पण १९६६ मधेच सरकारला पंचवार्षिक योजनांचे फायदे कळाले होते त्यामुळे तशाच प्रकारच्या योजनेअंतर्गत संगणकावर खर्च झाला असणार." 

पुरेशा वाचनाअभावी बारकू जर-तर मध्ये शिरला असला तरी तर्कही बिनचूक होता आणि पीव्ही नरसिम्हा राव यांच्या काळात विज्ञान-तंत्रज्ञानाच्या वाढवलेल्या पंचवार्षिक निधीतूनच संगणकक्रांति साद घालत होती ही वस्तुस्थितीही तर्काला पूरक होती. त्यामुळे दोन्हीही परीक्षकांनी टाळ्या वाजवल्या. गणिताच्या बाकावरुन वारंवार येणार्‍या टाळ्यांमद्धे इभूनाच्या बाकाकडून आलेल्या टाळ्यांनी सगळ्यांचं लक्ष वेधून घेतलं.

बारकूने खिडकीतून बाहेर बघितलं. आता रिपरिप संपून मळभही सरलं होतं आणि बाहेरचं प्रांगण लख्ख प्रकाशात निथळत होतं. बाई विचारत्या झाल्या, 

"ठीक आहे, आपण मान्य करू. पण तुझ्या गावातल्या घरापुढे पक्का रस्ता आहे का?" 

"नाही मॅडम. आता बांधणार आहेत" 

"मग, १९६६ मध्ये नियोजनाचं महत्व कळल्यामुळे भारताने ९०च्या दशकात संगणक आणले; पण रस्ते मात्र बांधले नाहीत, याबद्दल काय तर्क आहे तुझा?" 

बाईंनी हा जाता जाता टाकलेला गुगली होता, परीक्षेचा प्रश्न नव्हता. बाहेर बघणार्‍या बारकूची बुब्बुळं परत दवबिंदुसारखी टपोरी झाली. "रस्ता पक्का आता करणार आहेत म्हणजे सरकारने १९६६ मध्ये नाही तरी ८० च्या दशकात तरी रस्त्याचं नियोजन केलं असणारच मॅडम. पण दिल्लीहून पाठवलेले पैसे पोहोचले नसतील कदाचित..." 

बोलता बोलता आपल्याच विधानात काहीतरी पोकळी असल्याचं त्याला जाणवलं. 

"म्हणजे, आधी पैसे यायला उशीर झाला असेल. माझे बाबा ट्रेझरीमध्ये आहेत ना, त्यामुळे किती वेळ लागतो ते मला माहिती आहे... त्यानंतर कदाचित सामान रस्त्यात अडकून पडलं असेल. मालवाहू ट्रकची समस्या असेल.. आपलं हवामान बेभरवशी, कदाचित बरीच खडी वगैरे वादळात, पावसात वाहून गेली असेल..... मजूर लोकांना उन्हातान्हात काम करायला त्रास होत असेल.......... डांबर तयार करणारी यंत्र पुरेशी नसतील .... ...."

प्रसिद्ध वैज्ञानिक वसंत गोवारीकर यांच्या हातून पदक आणि प्रमाणपत्र स्वीकारेस्तोवर- सबुरीचा सल्ला, पुस्तकाचं एक पृष्ठ वाचलं तर त्या पृष्ठाने आपल्याला थेट राज्य गुणवत्ता यादीत आणून बसवलं अशी समजूत आणि पंचवार्षिक नियोजन घरासमोर रस्त्यावर का दिसत नाही हा प्रश्न, हे बारकूच्या मनात खोलवर रूजले होते!

 

बारकू आज काय करतोय याची पुरेशी माहिती उपलब्ध नाही. पण जर तो असेल तर कदाचित या मुलाखतीनंतरपासून त्याने भरपूर वाचन केलं असेल. कदाचित बारकू उच्चविद्याविभूषित असेल. कदाचित भारतीय प्रशासकीय सेवेत असेल. कदाचित बारकू आता नियोजन आणि अंमलबजावणी यातली दरी मिटवायचा प्रयत्न करत असेल..

वंगणबेवडी बिस्किटं

झालं..... 

हळू हळू बाईंचं नवं घर  वास्तुशांतीसाठी माणसांनी नुसतं फुलून गेलं. प्रत्येक जण घराच्या निरनिराळ्या खुब्या पाहून बाईंचं कौतुक करत होता. कारण ह्यामागची कल्पकता बाईंचीच, यावर दुमत नव्हतं. 

कौतुक केलं म्हणजे चहा हवाच! चहा म्हंटला की बिस्किटं.. 

.. वास्तुशांत होती १९८४ च्या मे महिन्यात पहिल्या शनिवारी. 

घर खान्देशात तर नातेवाईक नाशिक, पुणे, मिरज, रत्नागिरी, बडोदा, कलकत्ता असे विखुरलेले. परराज्यातून येणार्‍या दोनही वन्सा अनेक वर्षांनी आणि इतक्या दुरून सहकुटुंब येणार म्हणून अम्मळ काही आठवडे मुक्कामच होता त्यांचा. इतरही पाव्हणे रावणे नाही म्हंटलं तरी ३-४ दिवस राहणारच, शिवाय गाववाले येणार पूजेच्या दिवशी. 

बाई तर नोकरीवाल्या! सकाळचा नाश्ता वगैरे त्या असाही कधी बनवत नसत. 

मग सरासरी १५-२० माणसांचा नाश्ता तो ही १-२ आठवडे हे तर अशक्य. शिवाय पुरुष माणसांना तलफ आली की चहा बनवायचा तो वेगळा. सगळ्या बाया मिळून २ वेळेचं जेवण आणि हव्या तेवढ्या वेळा चहा बनवतील. 

नाश्ता म्हणून मात्र बिस्किटं खायची ती ही तिन्ही त्रिकाळ हवी तेव्हा, असं ठरलं. 

मग काय 'स्वाद भरे शक्ति भरे' चे ५ मोठे पत्र्याचे डब्बे भरून बिस्किटं मागवली गेली, घाऊक खरेदी. हे मोठे चौकोनी डब्बे नंतर तांदूळ, धान्य आदिची बेगमी करायला उपयोगी पडणारच होते!

होता होता ३ डब्बे संपले. चौथ्या डब्याचं झाकण बाईंच्या धाकट्याने उघडलं आणि एक एक पुडा काढून दादाकडे देऊ लागला. 

"दादाs, हे बघ काय.." तो एकदम आश्चर्याने चित्कारला. 

"आताs काय,पुड्यांसारखा पुडा आहे. उगीचच त्याचा टाक-टुक आवाज करत बसू नको. काका, मामा सगळे खोळंबलेत. दे लवकर पुडे इकडे." म्हणत, कर्तव्यतत्पर दादा पुडे हिसकवायला आला तसं धाकट्याने शिताफीने हातातला पुडा तसाच आत सोडून त्याच्या खालच्या थरातला पुडा काढून दिला. देता देता त्याला हे कळलं की आधीच्या पुड्यात त्याला जी गम्मत लक्षात आली होती ती या पुड्यात नव्हती. हा सर्वसाधारण पुडा होता. मग तो दादाला खालच्याच थरातले पुडे देत राहिला. संध्याकाळी आई ऑफिसमधून येईपर्यन्त त्याने कोणालाही बिस्किटांच्या डब्ब्याकडे फिरकूही दिलं नाही. पाहुणेही, 

'कामसू आहे हो मुलगा' म्हणत राहिले. 

बाई आल्यावर मात्र धाकट्याचा हा विचित्र कामसूपणा त्यांच्या डोळ्यातून सुटला नाहीच. धाकट्यालाही जे हवय ते झालय हे कळलं होतं. 

"आई, आsई..."

तो दबक्या आवाजात आईचं लक्षं वेधून घेत होता. पण त्या तशा संध्याकाळच्या घाईच्या वेळात शेवटी त्याला २ धपाटे तेवढे मिळाले. 

संध्याकाळची जेवणं उरकल्यावर पाव्हण्यांचं बाहेरच्या दालनात साहित्य सम्मेलन भरलं होतं. मामा सांगत होता, 

"बघाs, याला म्हणतात काव्य.. काय दत्तोपंत! मुठ्ठी ऊसकी खाली हर बार नही होती, कोशिश करने वालो की....."  

".....कभी हार नही होती! मग काय तर... हरिवंशराय. बाप आहेत बाप" इति धाकट्या-थोरल्याचे बाप. 

वाह वाह, मजा आ गया, सगळेच म्हणू लागले. 

आता या कोणाचं लक्ष नाही बघून, हिरमुसलेल्या धाकट्याला परत खुलवण्यासाठी झोपायआधी आईने शेवटी सवड काढलीच. धाकट्याकडे मोहरा वळवला,

"काय, सोनुली काय सांगतेय केव्हाचं? सांगून टाक बरं एकदा.. आणि मग मात्र चल झोपायला, लग्गेच हं!." 

लगेच आधी कळी खुलली. 

"आईs, हे बघ नाs, कसे पुडे आहेत हे."

धाकट्याने एक पुडा काढून उभा धरला आणि वरुन बोटाने दाबला. पुड्याचं वेस्टन चक्क थोडं आत लपकलं. बाईंचीही जिज्ञासा जागी झाली. बाईंनी पुडे ट्यूबलाइटकडे धरून निरखले. पॅकबंद पुड्यात १ बिस्किट कमी होतं. असा पूर्ण १ थर म्हणजे ६ पुडे असेच होते. बाईंनी ते पुडे बाजूला काढून ठेवले. धाकट्याला अर्थातच या निरीक्षणाबद्दल शाब्बासकी मिळाली. दादावर कुरघोडीमुळे आनंद मावेना झाला. 

वास्तुशांत यथासांग झाली. सोहळा झाला, गप्पा, पत्त्यांचे डाव, बुद्धिबळचे पट, कॅरमचे बोर्ड सगळी धामधूम झाली. पाहुण्यांना स्टँड, स्टेशन पर्यन्त पोहोचावण्याच्या चकरा झाल्या. 'सासूबाई आणि मामंजिंसकट पुढच्या सुट्ट्यांमद्धे आता तुम्ही यायचं हं' अशी आमंत्रणं झाली.

मग बाईंना जरा उसंत मिळाली. त्यांनी ते पुडे बाहेरून तपासले. बाहेरून सगळं आलबेल होतं. त्यांनी एक पुडा काळजीपूर्वक उघडला. एक-एक तुकडा, एक एक बिस्किट धरून बाहेर काढलं. काही बिस्किटं आर्द्र होती, थोडी मिळमिळीत होती. नाकाशी धरल्यावर कसलासा वासही येत होता. सोहळा तर पार पडला होता. काही चांगले पुडे अजून शिल्लक होते. मग आता हे सहा पुडे फेकून द्यायचे का? काय फरक पडेल? 

पण आपल्या रक्त-घामाने कामावलेल्या दमड्यांच्या बदल्यात ही पाणी प्यायलेली, वास मारणारी बिस्किटं आपण गपचूप मान्य करायची? 

नाही. 

प्रयत्न करायला काय हरकत आहे?

झालं. दोन्ही मुलं पिशवीतून ६ पुडे घेऊन दुकानदाराकडे. 

"जाओ, भागो. उठके चले आते है. हमको बहुत काम है". 

संध्याकाळी कार्यालयातून येता येता बाई दुकानात हजर. 

"आप भी न भाभीजी, २०० मधल्या ६ पुड्यांमधून २०-२२ बिस्किटं गेली ना? मेहमान १ दिन जादा रुके समझो और भूल जाओ." 

बाईंनी बाजू मांडायचा प्रयत्न केला. तक्रारीची धमकी देऊन बघितली. पण दुकानदार निर्ढावलेला होता. 

"डब्बे तो पॅक थे. तो हमारी गलती कैसे. आपके बच्चेने पानी डाला रहेगा, याss पानी किसीसे गिरा रहेगा."

काही मार्ग दिसेना. आता खरोखर आपण हा पोरकटपणा करतोय असं आपल्याच मनाला पटवून हे सोडून द्यायची वेळ आली. कोणीही हेच केलं असतं. 

पुढे पडलेलं पाऊल मागे घेणं हे बाईंच्या स्वभावात नव्हतं. बाई पुडे न्याहाळत होत्या. त्यावर कंपनीच्या एका विभागाचा पत्ता होता. 

सोडता सोडता एक शेवटचा प्रयत्न. 

२ ओशट बिस्किटं आणि काही कोरडे तुकडे कचकड्यात बांधून टपाली पुडकं करून, बरोबर विस्ताराने पत्र लिहून, थेट पुडक्यांवरच्या विभागीय पत्त्यावर पाठवूनच त्यांनी श्वास घेतला. 

नेहेमीचा दुकानदार सुद्धा जिथे आपल्याला दमदाटी करतो तिथे अशा मोठ्ठ्या कंपनीकडून अपेक्षा नव्हतीच. उलट आपण वरुन आणिक पार्सलचा खर्च केला. तरीही २-३ आठवडे धुगधुगी होती. मग रोजच्या धबडग्यात हे कुठच्याकुठे निसटून गेलं.

२-३ महिन्यांनी नेहेमीप्रमाणे टपालवाला आला. आज चक्क टपाली धनादेश आला होता. टपाल अर्थातच दुपारी येतं आणि त्यावेळी बाई कार्यालयात. सासुबाईंनी धनादेशाची रक्कम स्वीकारली. 

संध्याकाळी बाईंना प्रश्न पडला, हा इतक्या तुटपुंज्या रकमेचा धनादेश कसला? यात तर एका वेळेसची चहा बिस्किटंही होणार नाहीत.. ३ दिवसांनी आलेल्या छापील आंतर्देशिय पत्राने याचा खुलासा केला. 

बिस्किट कंपनीच्या विभागीय विक्री व्यवस्थापकाने पत्र लिहिलं होतं. 

ग्राहक म्हणून झालेल्या मनस्तापाबद्दल दिलगिरी होतीच शिवाय अंतर्गत दफ्तरदिरंगाईमुळे पार्सल उशिरा लक्षात आल्याबद्दलही दिलगिरी होती. 

तो धनादेश बिस्किटांची भरपाई करायसाठी नव्हताच! तर बाईंना ते पार्सल पाठवायला लागलेलं शुल्क होतं ते. 

तथापि उत्पादन तिथि आणि संच क्रमांक म्हणजे बॅच नंबर अभावी कंपनीला यावर काही कृती करता येत नाही, तरी बाईंनी हा तपशील कळवावा असं सुचवलं होतं. ही कदाचित पळवाट होती का?.. 

पण बाईंचा आनंद गगनात मावेना झाला, २ कारणांनी. एकतर एव्हढी मोठी कंपनी एका ग्राहकासमोर झुकली होती. आणि दुसरं कारण तर, बाईंच्या छोट्या  छोट्या सवयींचा विजय दर्शवणारं होतं. 

आधीचं पार्सल पाठवल्यावर सगळा खराब माल अर्थातच फेकून दिलेला होता. पण ही सल कायम सलत रहावी यासाठी त्या पुडक्यांची वेस्टनं मात्र बाईंनी फेकली नव्हती. त्याच्या घड्या घालून घड्यांमद्धे रबरबॅंड अडकवून बाईंनी ती 'पाकसिद्धी' 'आहार हेच औषध' 'चिकित्सा प्रभाकर' अशा पुस्तकांमधे खुणेसाठी घालून ठेवली होती!

मग पटापट त्या घड्या उलगडून त्यातली बॅच नंबरची बाजू फाडून ती वेस्टनं एका लिफाफ्यात घालून कंपनीकडे पाठवण्यात आली. त्याचबरोबर या प्रकारणाची दखल घेतल्याबद्दल आभारही व्यक्त केलेले होते. 

आता काय घडतं याची उत्सुकता होतीच. 

आणखी २-३ रटाळ महिन्यांनी एका रविवारी एका घाऊक विक्रेत्याची वितरणवाहिनी म्हणजे van फाटकासमोर उभी राहिली. २ माणसं 'स्वाद भरे शक्ति भरे' लिहिलेला बिस्किटांचा डब्बा घेऊन आत आली. बाईंना काय होतय याचा अजून पत्ता नव्हता. 

"बाई डब्बा पॅकबंद आहे ना ते तपासून सांगा." 

बाईंनी सुचनेप्रमाणे केलं. मग बाईंसमोरच डब्बा उघडण्यात आला. 

आतला १-१ पुडा काढून त्याच्या मुसक्या आवळलेल्या असल्याचं, ते पुडे पूर्ण भरलेले, कोरडे असल्याचं बाईंना दाखवून मग सगळे पुडे परत डब्ब्यात रचण्यात आले आणि झाकण लावून मग कंपनीचा एक लिफाफा बाईंना देवून, डब्बा आणि लिफाफा मिळाल्याबद्दल बाईंची स्वाक्षरी घेऊन ते लोक निघून गेले. 

कंपनीने बाईंना बिस्किटांची आणि मनस्तापाची भरपाई म्हणून अख्खा डब्बा भरून बिस्किटं दिली होती! तसंच बाईंच्या दुकानदारलाही सक्त ताकीद दिलेली होती, त्याची प्रतही बाईंना दिलेली..

प्रकल्पामध्ये, भाजून कुरकुरीत झालेली बिस्किटं एका स्वयंचलित वाहकपट्टया conveyor वरुन एका वजनमापक तबकडी weighing disc वर जाऊन पुड्याच्या उघड्या वेष्टनावर पडत आणि पुडा बांधला जाई. 

बिस्किटांवर योग्य प्रक्रिया झाली असेल तर त्या ठरलेल्या वजनात बरोब्बर १२ बिस्किटं बसत. 

कंपनीत अंतर्गत चौकशी झाली होती. 

त्यात कळलं की बाईंना मिळालेली बिस्किटं उत्पादन प्रकल्पाच्या शड्मासिक देखभालीनंतरच्या लगेचच्या उत्पादन संचातली होती. 

त्यावेळेसारखी परिस्थिति निर्माण केल्यावर दिसलं की देखभालीनंतर वाहकपट्टा ज्यावरून फिरतो ती चरखि म्हणजे pulley सुरूवातीला नीट फिरत नसे. 

तिच्यातून नव्याने फवारलेल्या वंगण तेलाचे काही तुषार वाहकपट्ट्यावर उडत. ते, काही बिस्किटांना खालून लागत आणि मग वंगण पिऊन बिस्किटं फुगत. अर्थातच या लठ्ठपणामुळे या 'वंगणबेवड्या' बिस्किटांचं वजन वाढे आणि पुड्यात एखादं बिस्किट कमी घसरे! 

अगदि काही क्षणातच ते यंत्र योग्य तसं पळू लागलं की वंगण उडत नसे. अंतिम दर्जा तपासणीत बिस्किटांना खालून आलेला ओषटपणा थप्पिमद्धे सापडत नसे. 

या वंगणाचाच वास बाईंना आला, पण कसला ते कळलं नव्हतं!

आजच्या काळात आपण म्हणू की, कंपनीच्या बाजूने ही भरपाई योग्य आणि आवश्यक होती. पण त्या काळात एव्हढ्या मोठ्या कंपनीला संपर्क करायचा ही कल्पनासुद्धा लहान गावांमध्ये कोणी करत नसे. वंगण लागलेली बिस्किटं खाऊन कोणाला तब्येतीच्या तक्रारी येणं आणि ते बिस्किटांमुळे होतय हे कळणं दुरापास्त होतं. तसं झालं असतं तर मात्र कंपनीला केवढ्याला पडलं असतं, हो की नाही?  

 

बाईंनी डब्बा स्वीकारला. 

या स्वदेशी कंपनीबद्दल त्यांच्या मनात अपार आदर निर्माण झाला. 

पण ही भरपाई बाईंसाठी निश्चितच जास्त होती. 

बाईंच्या थोरल्या मुलाचा वर्गबंधु नन्नवरे चहा-बिस्किटांची टपरी चालवे. वडील बेवडे, आई घरकामं करणारी. त्याच्यावर पुरवठादार दुकानदाराची उसनवारी होती. 

बाईंनी त्या दुकानदाराला डब्बा देऊन परस्पर नन्नवरेची उधारी उतरवली. 

'हठ से....भरे स्वाद भरे शक्ति, बाईजी' असं या बाईंच्या चिकाटीचं वर्णन करता येईल, नाही का?    

फक्त तुमचंच दूध नासतंय

पिशवीतलं दूध लहान शहरांपर्यंत, गावांपर्यंत पोहोचलं होतं-नव्हतं तेव्हाची ही गोष्ट. काठोकाठ भरलेलं आणि तरीही न सांडणारं दूध म्हणजे जादूटोणा वाटायचा तेव्हा. 

अशाच एका छान छान उबदार शहरातल्या आदर्शनगर मध्ये एक छोटंसं घर होतं. पति-पत्नि दोघांनी सरकारी नोकरी करून पै पै साठवून, कर्ज काढून बांधलेलं. कर्ज असल्यानं कुठल्याही प्रकारे पैसा वाया गेला तर झळ बसायची. अगदी त्या गावातल्या उष्म्यासारखी, दाहक. त्यामुळे कुठलीही खरेदी करताना ती खरंच आवश्यक आहे का हे आधी ठरवून मगच केली जायची. तसंच दिलेल्या पैशाचं पूर्ण मोल मिळालं नाही असं लक्षात आलं तर पत्नि बाई विक्रेत्या'कडे' आणि त्याने नाही ऐकलं तर विक्रेत्या'ची' तक्रार करायच्या आणि फसवणुकीचे पैसे परत मिळवायच्या. त्यामुळे आदर्श नगरात सगळ्या घरांशी सलोख्याचे संबंध असूनही त्यांना तक्रारवाली बाई अशी उपाधि मिळाली होती. त्या बाईंदेखतही तसं म्हंटलं तरी त्या प्रसन्न हसत, त्यामुळे लोकांनी तसं म्हंटल्यामुळे द्वेष, आकस वगैरे निर्माण होत नसे.

आदर्श नगर त्या काळी गावाबाहेर गणलं जायचं. वस्ती तुरळक होती. गवळी, दूधवाले भय्ये सकाळी पाच साडेपाच पासून येत. तक्रारवाल्या बाईंनी हट्टाने मराठी गवळी लावला होता, तो खाडे फार करी. त्याच्याकडल्या दूधावर साय अगदि पातळ जमे. तो पाणी मिसळतो अशी शंका होती. पण नुसत्या शंकेमुळे दूधवाला बदलायचा, त्याच्या पोटावर पाय द्यायचा हे बाईंच्या मानी स्वभावात बसत नव्हतं. एकदा बाईंच्या जिल्हा परिषदेच्या कार्यालयात त्या आणि त्यांची मैत्रीण पावडे यांच्यात या विषयावर चर्चा चालली होती. नेहेमीची बायकांची असते तशी. पण आज त्यांच्या साहेबांचा मूड काही ठीक नव्हता. 

"ओ बाई, हे ऑफिस आहे. तुमचं गोस्सिप बाहेर करा. काम किती पडलंय. मागच्या सोमवारच्या ३ मसुदयात सुधारणा सांगितल्या होत्या, त्या झाल्या असतील टाइप, तर द्या मला, सही करून सभापतींना पाठवून देतो." 

यावर दोन्ही बाया गप्प झाल्या. थोड्या वेळाने वातावरणाचा ताप उतरला असं वाटून वरिष्ठ लिपिक शेख म्हणाले, 

"साब, मॅडम काम बाकी रखती  क्या? सोमवारच्या दुरुस्त्या बाईंनी बुधवारीच केल्या आणि तुम्ही सही करून पाठवल्या पण.. सभापति साब को"    

"बर बर. तू महाबळ बाईंची कड नको घ्यायला. शुक्रवारी किती वेळ बाहेर जातोस त्यावर लक्ष आहे माझं. इकडे तिकडे जास्त नाक खुपसलं तर मेमो काढीन." सगळे गप्प झाले.

संध्याकाळी बाई जायला निघाल्या तशी साहेब थोडे ओशाळून म्हणाले, 

"बाई तुमचं काम अगदी चोख आहे. सकाळी सकाळी घरगुती विषय ऐकला आणि एकदम बोललो. मी मीटिंगला वगैरे गेलो की जमवत जा तुमचं गुर्हाळ." 

बाई दोन क्षण थांबून शेख आणि पावडे कडे बघत सूचक हसून दारापर्यन्त गेल्या. मागून साहेबांचा आवाज कानी आला, 

".. आणि एवढीच खात्री असेल पाणी मिसळल्याची तर बदलून टाका दूधवाला किंवा अन्न-औषध प्रशासन, वजन माप खात्याकडे तक्रार करा..."

'आता साहेबांना कोण समजावून सांगणार की परवानाधारक विक्रेत्याची तक्रार केली तर कार्यवाही होते. गवळ्याकडे का परवाना आहे? आणि विनापरवाना विक्रीसाठी अडकवून त्याला आयुष्यातून उठवायचा का?'

पण फक्त ११ वी शिकलेल्या बाई होत्या हुशार. त्यांनी साहेबांच्या बोलण्यातला धागा पकडून वजन-माप कार्यालयाला पत्र लिहिलंच. काय लिहिलं? तर दूधातली भेसळ कशी ओळखावी याचा तपशील मागवला. प्रत: ग्राहक पंचायत, असं लिहायलाही  बाई विसरल्या नाहीत. खात्याने तपशीलवार उत्तर पाठवलं. यात दुधाची तुलनात्मक घनता किंवा दाटपणा तपासण्यासाठी लॅक्टोमिटर आणि तो वापरायची पद्धतही होती. 

मिटरची ४० रुपये ही किम्मत बाईंना जड होती. पण प्रयोगशील स्वभावाच्या जिज्ञासू बाईंनी ती दिली. आठवड्यातून ४ वेळा तरी मिटर दुधात खोल बुडत असे. गवळ्याशी बोललं तर तो उर्मटपणे म्हणाला, "बाई तुम्हाला बाकी दूधवाले आहेत आणि मला बाकी गिर्हाईक."  ठरलं. गवळी काढून दूधवाला भैय्या लावला. गवळी म्हणजे ज्याच्या स्वतःच्या गाई असतात तो आणि दूधवाला म्हणजे जो अनेक गाय वाल्यांकडून दूध गोळा करून विकतो तो. 

हसमुख यादव. नावाप्रमाणे हसमुख. दूध बर्यापैकी दाट होतं. शिवाय त्याचा आदर्श नगर आणि आसपास बर्‍याच घरी रतीब होता. खाडे फारच कमी. गावी गेला की त्याचाच कोणीतरी नातलग का गाववाला बदली म्हणून येई.

७-८ महिने अगदि निःशंक गेले. एक दिवस दूध घेवून तापवतांना ते थडथडून 'लागल्या'वर बाईंनी दिनदर्शीकेची पानं उलटून पाहिली. हो, बाई प्रत्येक अतिरिक्त व्यय तारखेने नोंदवून ठेवत. दूध नासलं की उशिरा येणर्‍या अन्य दूधवाल्याकडून अतिरिक्त पैसे भरून दूध घ्यावं लागे आणि नोंद होई. बाईंना लक्षात आलं गेल्या दोन महिन्यांमधे ५-६ वेळेला दूध नासलं. दुसर्‍याच सकाळी हसमुखला पृच्छा झाली. "ताई, तुमच्या भांड्याला काहीतरी लागलं असेल. साबुन या और कुछ." यावर लगेच तावातावाने बाई काही बोलल्या नाहीत. त्या धिराच्या, धोरणी होत्या. दुसर्‍या दिवसापासून त्यांनी हसमुखलाच रोज आधी पातेलं नजरेने, हाताने तपासून मग दूध ओतायला सांगितलं. तरी २ आठवड्यात परत एकदा दूध नासलंच. आता मात्र बाईंचा आवाज करारी होता. हसमुख उत्तरला. "ताई, सुभह सुभह इतना समझ मे नाही आया रहेगा. काही असल्याबगैर दूध लागेलच कसं ताई?" बाईंना काय बोलावं कळेना. हसमुख म्हणाला, "ये एरिया मे ४० घरांमध्ये माझा रतीब आहे. कोणाचीच तक्रार नाही." त्याचा युक्तिवाद बिनतोड होता. 

स्वतःसाठी श्वास घ्यायला सुद्धा वेळ नसलेल्या दिनचर्येत, मेंदूच्या एका कोपर्‍यात बाई दूध का नासतंय याचा विचार करत होत्याच. एक दिवस ऑफिससाठी बस थांब्यावर जात असतांना स्टेटबँक कॉलनी मधल्या पटेलबाई नेहेमीप्रमाणे रस्त्यातल्या सामायिक चौकात वाट पहात उभ्या नव्हत्या. २ मिनिट वाट पाहून तक्रारवाल्या बाई पुढे चालू लागल्या, नाहीतर बस चुकली असती. १००-१५० पावलं  पुढे गेल्या तोच पटेल बाई थोड्या पळतच मागून आल्या. मग झप-झप चालत दोघींनी बस पकडली. "आज सकाळी दूधच फाटलं. मग नवं दूध, नवर्‍याचा संताप.... सगळ्यात वेळ गेला. तुला वाट पहायला लागली आणि घालमेल झाली असेल उगाच"

नंतर एका दिवशी विषय निघल्यावर तक्रारवाल्या बाईंनी सहज म्हणून विचारलं, 

"कोणत्या दूधवाल्या कडून घेतेस दूध?" 

"लल्लन म्हणून आहे, बिहारी" 

हा तर हसमुखचा पुतण्या, कधी कधी बदली म्हणून दूध घालायला येणारा.. पटेल बाई पुढे म्हणाल्या, 

"भांड्याला राख रहाते, मग फाटतं दूध. सखू नीट घासत नाही ना.." 

"माफ कर, पण खरच का राखेने फाटतं दूध? तू स्वतः पाहिलीस का राख राहिलेली त्या भांड्याला?" 

"नाही.. नाही पण.. पण लल्लन म्हणाला म्हणजे असेलच तसं. तो म्हणाला फक्त तुमच्याकडलंच नासलं.."

तक्रारवाल्या बाईच्या डोक्यातून हे काही जाई ना. दोघे दूधवाले एकमेकांशी संबंधित, दोघांकडलं दूध नासतंय आणि दोघे सांगतात भांड्याला साबण किंवा राख राहिली असेल किंवा आदल्या दिवशीच्या विराजणाचं पातेलं असेल. खूप विचार करून बाई चमकल्या! 'फक्त तुमच्याकडलं नासलं!' हेच वाक्य महत्वाचं. यामुळे आपण भ्रमित होतोय का?

आता बाईंना स्वस्थ बसवेना. पुढे अगदी योजनाबद्धपणे रोज गोड गोड बोलून, 'आता कोणाकडे देणार दूध', 'आधी कोणाकडे दिलं' वगैरे रोज एखादा चौकशीपर प्रश्न विचारून बाईंनी हसमुखच्या आणि लल्लनच्या काही गिर्हाईकांची नावं काढून घेतली. नोंदी झाल्या. आसपासचेच लोक असल्याने आणि वस्ती तुरळक असल्याने तशी नावाने माहितीतलीच लोकं होती. शिवाय बाईच्या अंगणात होळीसाठी एक मैल असणार्‍या पार इच्छादेवी पर्यन्तचा अख्खा शेजार जमा होई त्यामुळे तुटपुंज्या का होई ना, ओळखी होत्या.

मग तो दिवस उगवला. लॅक्टोमिटरने आलेल्या दुधाची घनता खर्‍या दुधाची असावी त्यापेक्षा जास्त दाखवली आणि ते दूध नासलं. बाईंची खात्री झाली की भेसळ होती. योगायोगाने तो रविवार होता. बाईंच्या बागेत शेवग्याच्या झाडांना चांगल्या ८०- ९० शेंगा लोंबत होत्या. बाईंच्या मुलांना कामगिरी आली. मोठ्या झालेल्या शेंगा बांबुला लावलेल्या आकोड्याने पाडून त्याचे ५-७ शेंगांचे गठ्ठे करण्यात आले. हे आता शेजारी पाजारी भेट द्यायचे होते. त्या त्या घरच्या रहिवाश्याच्या नावाच्या चिठ्ठ्या गठ्ठा बांधलेल्या रबरबॅंड मधे सरकवलेल्या होत्या. त्यात काही तारांकित होत्या. त्या घरी शेंगा देतांना एक प्रश्न विचारायचा होता. 

या घरांमधे शेंगा देतांना विचारायचं होतं, "आईने विचारलंय, तुम्ही दूध कोणाकडून घेता?" अपेक्षित उत्तर आलं की विचारायचं, "आज दूध नासलं होतं का?" नंतर का विचारलं ते सांगायचं आणि तिथून सटकायचं. 

बाईंचा हा प्रयोग फारच यशस्वी झाला. हसमुखच्या ९ मधल्या ७ गिर्हाईकांकडलं दूध नासलं होतं. एका घरचे गावाहून उशिरा आले होते म्हणून दूध घेतलं नव्हतं. तर आणखी एका बाईने, 'तुम्हाला कशाला हव्या चांभार चौकशा' असा पवित्रा घेतला. म्हणजे जवळपास सगळ्यांकडलं दूध नासलं होतं!

आता रोज जाता येता एका दिवशी एक याप्रमाणे या सगळ्या शेजाऱ्यांना, दुधाबाबत काय होतंय आणि पुढे काय करायचं ते सांगितलं. सहकार्य कराल तर आपण ह्यातून एकत्र मार्ग काढू असं ठरलं. 

पुढच्या वेळी दूध नासलं तेव्हा योजना अमलात आली. ठरलेल्या क्रमाने तक्रारवाल्या बाईंच्या मुलाने वाणी काकूंकडे, त्यांच्या मुलाने भोरटक्के आजींकडे, त्यांनी वाढेंकडे, त्यांच्या मुलीने चौधरींकडे 'आज आमच्याकडे दूध नासलं' ही बातमी पोहोचवली. दुसर्या दिवशी प्रत्येक घरातून दूधवाल्याला विनामूल्य बदली दूध मागण्यात आलं. त्याने '५० मे सिर्फ आपका प्रॉब्लम है' असं सांगितल्यावर प्रत्येक घरातून त्याला इतर एका घरातही दूध नासल्याचं माहिती असल्याचं सांगण्यात आलं. 

दूधवाल्याने ओळखायचं ते ओळखलं. हे संघटन तक्रारवाल्या बाईच उभारू शकतात हे त्याने सहजच ओळखलं. मग त्याने, 

"अगले माह से और कोई दूधवाला देख लेना, मुझसे नही होगा. आपको दूध डालने से मेरा बहुत नुकसान हो रहा है." 

असा सूर काढला. बाई काही बोलल्या नाहीत. आता त्यांच्या 8-10 शेजारणी, बाई म्हणतील ते करायला तयार होत्या. हसमुखला पुढच्या आठवड्यात सगळ्यांकडून उलटी धमकी गेली, 

'आम्ही पुढच्या महिन्यापासून वेगळा रतीब लावणार आहे.' 

एवढं गिर्हाईक एकदम हातचं जाणं हसमुखला परवडणार नव्हतं. 

तो एका रविवारी दुपारी तक्रारवाल्या बाईंकडे आला. गयावया करू लागला. एका डेअरी कडून कधी कधी मोठी ठोक मागणी येते त्यामुळे याच्याकडलं दूध पुरत नाही. मग तो किरकोळ गिर्हाइकांच्या दुधात काहीतरी गोलमाल करत असे, हे त्याने मान्य केलं. कारणं सांगू लागला. गरिबी, मोठं कुटुंब, गावाकडे कर्ज, तीन मुलांच्या शिक्षणाचा खर्च वगैरे. बाई तशा कनवाळू होत्या. दूधवाल्याचं नुकसान, बदला वगैरे हे आपलं उद्दिष्ट नाही हे त्यांना माहिती होतं. 

त्याच ८-१० घरांची मदत घेऊन बाईंनी हसमुखच्या मुलांची पुस्तकं आणि गणवेश याची सोय लावली. म्हणजे यांच्यातल्या 3 घरांमधली एक इयत्ता पुढे असलेली मुलं आदल्या इयत्तेची पुस्तकं आणि अंगाला न होणारे गणवेश हसमुखच्या मुलांना देणार होते. तसंच त्यांना शाळेला जायला बिनाभाडे तत्वावर आणि परतबोलीवर सायकलीही उपलब्ध करून देण्यात आल्या. हसमुखला बाईंचे आभार कसे मानावे ते कळेना.

पुढे बाईंना एखाद्या किराणावाल्याने किंवा अन्य दुकानदाराने, 'ताई, इतक्या गिर्हाईकांमधून तुमच्याच पोहयात  पोरकिडे निघाले' असं काही सांगितलं किंवा अगदि विद्युत मंडळानेही 'चुकीच्या मिटर रीडिंगची तक्रार फक्त तुमचीच आहे' असं काही सांगितलं की बाई ऐटीने म्हणत "ही मिल्कमन स्ट्रॅटेजी मला चांगलीच माहिती आहे. विचारू का इतर गिर्हाइकांना?" समोरच्या व्यक्तिने मान तुकवून, आणखी काही शहानिशा अथवा वाद न होता, फक्त या प्रश्नावरच, बाईंना अपेक्षित परिणाम घडल्याचेही प्रसंगही आले....