साहित्य परिचय: कल्चर शॉक जर्मनी

पुस्तक: कल्चर शॉक जर्मनी

लेखिका: सौ. वैशाली करमरकर

प्रकाशक: राजहंस प्रकाशन

प्रथम आवृत्ती: १४ जुलै २०१५

शॉकिंग पुस्तक! 

'पुस्तकात शॉक बसण्यासारखं काय आहे?' 

Malorie Blackman म्हणते, "Reading is an excercise in empathy; an excercise in walking in someone else's shoes for a while. वाचन ही, सह अनुभूतीची, काही क्षण दुसर्‍याच्या सपाता अडकवून चालण्यासारखी कसरत आहे. " मी हे पुस्तक वाचल्यावर माझ्या प्रवाससाधनांनी माझी अनुभवशिदोरी लेखिकेला दिली की काय अशी उलटी शंका घ्यायला जागा आहे!

अहो, म्हणजे, या सन २०१५ च्या पुस्तकातले जर्मनीतले किंवा जर्मनांबद्दलचे मासलेवाईक प्रसंग माझ्या २०१६ पासूनच्या जर्मन भेटींमधुनच घेतलेssत! आणि मी तर लेखिकेला २०२० पर्यन्त ओळखतही नव्हतो की मला त्यांचं नाव माहिती नव्हतं का त्यांना माझं..  असो. गमतीचा भाग सोडला तर हे नक्की की आपल्याकडे निष्णात वैद्य जसा फक्त चेहरा पाहून किंवा नाडी तपासून आपल्याला काय होतंय ते तोच सांगतो तसंच लेखिका भारतीय व्यक्ति जर्मनीत गेल्यावर कोणते प्रसंग घडतात, घडतील हे तंतोतंत सांगतात. आणि मग त्या, त्या प्रसंगांची पार्श्वभूमी सविस्तर उलगडून दाखवतात.

अमेरिकन लेखिका झुमा लाहीरी म्हणतात, "Thats the thing about books! They let you travel without moving your feet. पुस्तकं तुम्हाला बूडही न हलवता जगाची सफर घडवून आणतात." हे विधान स्थलसफरीबद्दल आहे पण माझ्यामते ते स्थल-कालालाही लागू होतं आणि त्याचा प्रत्यय म्हणजे हे पुस्तक.

पुस्तकात सांस्कृतिक झटक्याच्या उदाहरणादाखल दिलेल्या प्रसंगांमधला घरमालकाचा अनुभवआणि 'मीटिंग हेच शंका निरसनाचं ठिकाण असतं' हे अनुभव मला एकदा नाही प्रत्येक वेळेला आलेले आहेत. एखाद्या प्रकल्पाबद्दल एक मीटिंग उरकल्यावर परत काही बोलायचं तर आपण परत मीटिंग बोलवावी किंवा पुढच्या पूर्वनियोजित मीटिंग पर्यन्त थांबावं ही त्यांची अपेक्षा आणि शिस्त असते. त्यापुढे जाऊन मात्र मी हे अनुभवलं आहे की आपण काम करत राहिलो आणि प्रकल्पाचे आधारस्तंभ झालो तर जर्मन लोक खिलाडूपडे अशा नियमांना थोडी मुरड घालतात आणि कॉफीब्रेक हा एक उत्तम मुहूर्त असतो. Fußball किंवा सॉक्कं म्हणजे फूटबॉल या खेळातून ही वृत्ती आली असावी. एकदा का तुम्ही संघभावनेने खेळता आहात हे जाणवलं की मग शीळ घालताच शॉर्टपासेस, लॉन्गपासेस मिळू लागतात. 

तर केकच्या तुकड्याच्या अनुभवाचा मला बसलेला झटका असा की, असाच एक अनुभव माझ्या एका जर्मन वरिष्ठांनी ३५-४० वर्षांपूर्वी, त्यांच्या लहानपणी Akademisches Austauschprogramm विद्यार्थी अदलाबदल योजनेअंतर्गत त्यांच्या घरात  रहायला असलेल्या भारतीय तरुणाबद्दल मला कथन केला होता आणि तो त्यांच्या दृष्टीकोनातून बरं! म्हणजे त्या भारतीय विद्यार्थ्याने केकचा तुकडा अव्हेरून किंवा नापसंतीने घेऊन कशी विचित्र वागणूक दर्शवली अस्सा!

या पुस्तकातून आपल्याला जर्मनीची संस्कृति म्हणजे इतिहास, भूगोल, नागरिकशास्त्र आणि मानसशास्त्र अतिशय रसाळ आणि रंजक भाषेत समजतं. यामुळे जर्मनीत येणार्‍या वैविध्यपूर्ण, नावीन्यपूर्ण अनुभवांसाठी मानसिक मशागत होईलच. त्याबरोबरच त्या अनुभवाची पाळंमुळं नवागताला उकरून पहावी लागणार नाहीत. उलट काही प्रसंगांमधे आपल्याला हवा तसा प्रभावफुलोरा यायसाठी त्या प्रसंगातल्या व्यक्तींना, आपल्या प्रतिसादांना कसं खुलवायचं हे आधीच कळून त्या प्रसंगात स्वतःचा आब सांभाळून निभावून नेता येईल. अनुभवांमधे वैचित्र्य न वाटता वैविध्य दिसेल. सर माल्कम ब्रॅडबरी म्हणतात, "Culture is a way of coping with the world by defining it in detail. संस्कृति म्हणजे आसमंताला फुरसतीत तपशीलवार जाणून त्याच्याशी जुळवून घ्यायची रीत आहे" जर्मन संस्कृतीची in-detail definition,तपशीलवार जाण या पुस्तकातून येते. 

ghetto या शब्दाची माझ्या शब्दकोशात या पुस्तकातून भर पडली आहे आणि तो माझ्या मनात अगदी घट्ट रुतून बसला आहे म्हणा ना! भारतातल्या जिव्हाळ्याच्या 'घट्ट' नात्यांवरूनच तर हा शब्द इजिप्शियनमधे उगम पावला नाही ना अशी मला एक शंका आहे. 

युरोपियन टोळीजीवनापासून ते आजच्या तिथल्या छोट्या छोट्या भूभागांना आपापले स्वतंत्र देश म्हणत एकत्र नांदणार्‍या समुदायांपर्यंत (हो, समाज म्हणायला मी अजून धजत नाही) सगळा प्रवास या पुस्तकात आहे. आताच्या जर्मनीतले लोक,

 त्यांच्या सवयी, पद्धती, रहाणी, आवडी-निवडी, पोटपूजा, (अ)पेयपान, चिन्हं, प्रतिकं, ध्वज, राष्ट्रगान अशी सगळी जंत्री त्यांच्यात येत राहिलेल्या स्थित्यंतरांसह इथे शब्दबद्ध आहे. तिथले शासनसमार्थित सांस्कृतिक clubs हे समुदायपुरुषाचा प्राणवायू असावेत असं भासतं. तसंच आपणा भारतीयांनाही ते वरदान ठरू शकतात. नागरी सुट्ट्यांच्या दिवशी दुकानं बंद असण्यामागचं समाजशास्त्र इथे उलगडतं. 

Wer rastet, der rostet. म्हणजे ठेवलं की गंज चढतो किंवा थांबला तो संपला. या जर्मन म्हणीप्रमाणेच ते लोक वागतात हे ठसतं. जर्मनीतलं स्त्रीयांचं स्थान काय आणि ते का हे समजतं. मग त्यांचा एत्तद्देशीयींच्या तुलनेतला ताठर स्वभाव हा ताठा नसून दुसर्‍या महायुद्धानंतरच्या खंबीर जर्मनीचा तो ताठ कणा आहे हे कळतं. सकळ देशबांधव एकदिलाने 'यशाकडे अखंड झेप घेऊ' लागले तर रक्तबंबाळ, भुकेकंगाल अवस्थेतून जगात श्रीमंतीचा तोरा मिरवण्यापपर्यन्त वाटचाल करता येते हे जर्मनी आणि जपान ह्या दोन्हीही देशांनी दाखवून दिलं आहे.

'विद्या मित्रम प्रवासेशु'. जर्मनीला निघण्याआधी किंवा अन्य ठिकाणी राहून जर्मन व्यक्तीशी संपर्क होण्याची चाहूल लागली आणि ह्या पुस्तकातून विद्यार्जन केलेलं असलं तर झटका बसणार नाही. जर्मन संस्कृतिची ऊर्जा रोमारोमात प्रवाहीत होत जाईल. जर्मनमधे म्हणतात, 'Aus Schaden wird man klug', 'अपयश व्यक्तिला चलाख बनवतं किंवा अपयश ही यशाची पहिली पायरी असते'. हे पुस्तक वाचून जर्मनीप्रवेशानंतरची ही अडखळ टाळता येऊ शकते. तिथे किंवा त्यांच्यात विरघळून जायचं असेल तर वागावं, बोलावं, रहावं कसं, ते आधी वाचावं. जर्मनीला प्रस्थान करणार्‍यांनी तर वाचावंच, जर्मनी अनुभवलेल्यांनीपण पुनःप्रत्ययाने तोषावं. चोखंदळ वाचकांनी प्रवाही आणि माहितीपूर्ण साहित्य म्हणून वाचावं. 

Diane Duane म्हणते, "reading one book is like eating one potato chip". राजहंस प्रकाशनाची कल्चरल शॉक ही एक मालिका आहे. त्यात जपान आणि अरबस्तानवरही त्या त्या माहीतगार लेखकांची पुस्तकं आहेत. ती वाचायची जिज्ञासाही या पुस्तकातून निर्माण झाली आहे.