पिशवीतलं दूध लहान शहरांपर्यंत, गावांपर्यंत पोहोचलं होतं-नव्हतं तेव्हाची ही गोष्ट. काठोकाठ भरलेलं आणि तरीही न सांडणारं दूध म्हणजे जादूटोणा वाटायचा तेव्हा.
अशाच एका छान छान उबदार शहरातल्या आदर्शनगर मध्ये एक छोटंसं घर होतं. पति-पत्नि दोघांनी सरकारी नोकरी करून पै पै साठवून, कर्ज काढून बांधलेलं. कर्ज असल्यानं कुठल्याही प्रकारे पैसा वाया गेला तर झळ बसायची. अगदी त्या गावातल्या उष्म्यासारखी, दाहक. त्यामुळे कुठलीही खरेदी करताना ती खरंच आवश्यक आहे का हे आधी ठरवून मगच केली जायची. तसंच दिलेल्या पैशाचं पूर्ण मोल मिळालं नाही असं लक्षात आलं तर पत्नि बाई विक्रेत्या'कडे' आणि त्याने नाही ऐकलं तर विक्रेत्या'ची' तक्रार करायच्या आणि फसवणुकीचे पैसे परत मिळवायच्या. त्यामुळे आदर्श नगरात सगळ्या घरांशी सलोख्याचे संबंध असूनही त्यांना तक्रारवाली बाई अशी उपाधि मिळाली होती. त्या बाईंदेखतही तसं म्हंटलं तरी त्या प्रसन्न हसत, त्यामुळे लोकांनी तसं म्हंटल्यामुळे द्वेष, आकस वगैरे निर्माण होत नसे.
आदर्श नगर त्या काळी गावाबाहेर गणलं जायचं. वस्ती तुरळक होती. गवळी, दूधवाले भय्ये सकाळी पाच साडेपाच पासून येत. तक्रारवाल्या बाईंनी हट्टाने मराठी गवळी लावला होता, तो खाडे फार करी. त्याच्याकडल्या दूधावर साय अगदि पातळ जमे. तो पाणी मिसळतो अशी शंका होती. पण नुसत्या शंकेमुळे दूधवाला बदलायचा, त्याच्या पोटावर पाय द्यायचा हे बाईंच्या मानी स्वभावात बसत नव्हतं. एकदा बाईंच्या जिल्हा परिषदेच्या कार्यालयात त्या आणि त्यांची मैत्रीण पावडे यांच्यात या विषयावर चर्चा चालली होती. नेहेमीची बायकांची असते तशी. पण आज त्यांच्या साहेबांचा मूड काही ठीक नव्हता.
"ओ बाई, हे ऑफिस आहे. तुमचं गोस्सिप बाहेर करा. काम किती पडलंय. मागच्या सोमवारच्या ३ मसुदयात सुधारणा सांगितल्या होत्या, त्या झाल्या असतील टाइप, तर द्या मला, सही करून सभापतींना पाठवून देतो."
यावर दोन्ही बाया गप्प झाल्या. थोड्या वेळाने वातावरणाचा ताप उतरला असं वाटून वरिष्ठ लिपिक शेख म्हणाले,
"साब, मॅडम काम बाकी रखती क्या? सोमवारच्या दुरुस्त्या बाईंनी बुधवारीच केल्या आणि तुम्ही सही करून पाठवल्या पण.. सभापति साब को"
"बर बर. तू महाबळ बाईंची कड नको घ्यायला. शुक्रवारी किती वेळ बाहेर जातोस त्यावर लक्ष आहे माझं. इकडे तिकडे जास्त नाक खुपसलं तर मेमो काढीन." सगळे गप्प झाले.
संध्याकाळी बाई जायला निघाल्या तशी साहेब थोडे ओशाळून म्हणाले,
"बाई तुमचं काम अगदी चोख आहे. सकाळी सकाळी घरगुती विषय ऐकला आणि एकदम बोललो. मी मीटिंगला वगैरे गेलो की जमवत जा तुमचं गुर्हाळ."
बाई दोन क्षण थांबून शेख आणि पावडे कडे बघत सूचक हसून दारापर्यन्त गेल्या. मागून साहेबांचा आवाज कानी आला,
".. आणि एवढीच खात्री असेल पाणी मिसळल्याची तर बदलून टाका दूधवाला किंवा अन्न-औषध प्रशासन, वजन माप खात्याकडे तक्रार करा..."
'आता साहेबांना कोण समजावून सांगणार की परवानाधारक विक्रेत्याची तक्रार केली तर कार्यवाही होते. गवळ्याकडे का परवाना आहे? आणि विनापरवाना विक्रीसाठी अडकवून त्याला आयुष्यातून उठवायचा का?'
पण फक्त ११ वी शिकलेल्या बाई होत्या हुशार. त्यांनी साहेबांच्या बोलण्यातला धागा पकडून वजन-माप कार्यालयाला पत्र लिहिलंच. काय लिहिलं? तर दूधातली भेसळ कशी ओळखावी याचा तपशील मागवला. प्रत: ग्राहक पंचायत, असं लिहायलाही बाई विसरल्या नाहीत. खात्याने तपशीलवार उत्तर पाठवलं. यात दुधाची तुलनात्मक घनता किंवा दाटपणा तपासण्यासाठी लॅक्टोमिटर आणि तो वापरायची पद्धतही होती.
मिटरची ४० रुपये ही किम्मत बाईंना जड होती. पण प्रयोगशील स्वभावाच्या जिज्ञासू बाईंनी ती दिली. आठवड्यातून ४ वेळा तरी मिटर दुधात खोल बुडत असे. गवळ्याशी बोललं तर तो उर्मटपणे म्हणाला, "बाई तुम्हाला बाकी दूधवाले आहेत आणि मला बाकी गिर्हाईक." ठरलं. गवळी काढून दूधवाला भैय्या लावला. गवळी म्हणजे ज्याच्या स्वतःच्या गाई असतात तो आणि दूधवाला म्हणजे जो अनेक गाय वाल्यांकडून दूध गोळा करून विकतो तो.
हसमुख यादव. नावाप्रमाणे हसमुख. दूध बर्यापैकी दाट होतं. शिवाय त्याचा आदर्श नगर आणि आसपास बर्‍याच घरी रतीब होता. खाडे फारच कमी. गावी गेला की त्याचाच कोणीतरी नातलग का गाववाला बदली म्हणून येई.
७-८ महिने अगदि निःशंक गेले. एक दिवस दूध घेवून तापवतांना ते थडथडून 'लागल्या'वर बाईंनी दिनदर्शीकेची पानं उलटून पाहिली. हो, बाई प्रत्येक अतिरिक्त व्यय तारखेने नोंदवून ठेवत. दूध नासलं की उशिरा येणर्‍या अन्य दूधवाल्याकडून अतिरिक्त पैसे भरून दूध घ्यावं लागे आणि नोंद होई. बाईंना लक्षात आलं गेल्या दोन महिन्यांमधे ५-६ वेळेला दूध नासलं. दुसर्‍याच सकाळी हसमुखला पृच्छा झाली. "ताई, तुमच्या भांड्याला काहीतरी लागलं असेल. साबुन या और कुछ." यावर लगेच तावातावाने बाई काही बोलल्या नाहीत. त्या धिराच्या, धोरणी होत्या. दुसर्या दिवसापासून त्यांनी हसमुखलाच रोज आधी पातेलं नजरेने, हाताने तपासून मग दूध ओतायला सांगितलं. तरी २ आठवड्यात परत एकदा दूध नासलंच. आता मात्र बाईंचा आवाज करारी होता. हसमुख उत्तरला. "ताई, सुभह सुभह इतना समझ मे नाही आया रहेगा. काही असल्याबगैर दूध लागेलच कसं ताई?" बाईंना काय बोलावं कळेना. हसमुख म्हणाला, "ये एरिया मे ४० घरांमध्ये माझा रतीब आहे. कोणाचीच तक्रार नाही." त्याचा युक्तिवाद बिनतोड होता.
स्वतःसाठी श्वास घ्यायला सुद्धा वेळ नसलेल्या दिनचर्येत, मेंदूच्या एका कोपर्‍यात बाई दूध का नासतंय याचा विचार करत होत्याच. एक दिवस ऑफिससाठी बस थांब्यावर जात असतांना स्टेटबँक कॉलनी मधल्या पटेलबाई नेहेमीप्रमाणे रस्त्यातल्या सामायिक चौकात वाट पहात उभ्या नव्हत्या. २ मिनिट वाट पाहून तक्रारवाल्या बाई पुढे चालू लागल्या, नाहीतर बस चुकली असती. १००-१५० पावलं पुढे गेल्या तोच पटेल बाई थोड्या पळतच मागून आल्या. मग झप-झप चालत दोघींनी बस पकडली. "आज सकाळी दूधच फाटलं. मग नवं दूध, नवर्‍याचा संताप.... सगळ्यात वेळ गेला. तुला वाट पहायला लागली आणि घालमेल झाली असेल उगाच"
नंतर एका दिवशी विषय निघल्यावर तक्रारवाल्या बाईंनी सहज म्हणून विचारलं,
"कोणत्या दूधवाल्या कडून घेतेस दूध?"
"लल्लन म्हणून आहे, बिहारी"
हा तर हसमुखचा पुतण्या, कधी कधी बदली म्हणून दूध घालायला येणारा.. पटेल बाई पुढे म्हणाल्या,
"भांड्याला राख रहाते, मग फाटतं दूध. सखू नीट घासत नाही ना.."
"माफ कर, पण खरच का राखेने फाटतं दूध? तू स्वतः पाहिलीस का राख राहिलेली त्या भांड्याला?"
"नाही.. नाही पण.. पण लल्लन म्हणाला म्हणजे असेलच तसं. तो म्हणाला फक्त तुमच्याकडलंच नासलं.."
तक्रारवाल्या बाईच्या डोक्यातून हे काही जाई ना. दोघे दूधवाले एकमेकांशी संबंधित, दोघांकडलं दूध नासतंय आणि दोघे सांगतात भांड्याला साबण किंवा राख राहिली असेल किंवा आदल्या दिवशीच्या विराजणाचं पातेलं असेल. खूप विचार करून बाई चमकल्या! 'फक्त तुमच्याकडलं नासलं!' हेच वाक्य महत्वाचं. यामुळे आपण भ्रमित होतोय का?
आता बाईंना स्वस्थ बसवेना. पुढे अगदी योजनाबद्धपणे रोज गोड गोड बोलून, 'आता कोणाकडे देणार दूध', 'आधी कोणाकडे दिलं' वगैरे रोज एखादा चौकशीपर प्रश्न विचारून बाईंनी हसमुखच्या आणि लल्लनच्या काही गिर्हाईकांची नावं काढून घेतली. नोंदी झाल्या. आसपासचेच लोक असल्याने आणि वस्ती तुरळक असल्याने तशी नावाने माहितीतलीच लोकं होती. शिवाय बाईच्या अंगणात होळीसाठी एक मैल असणार्‍या पार इच्छादेवी पर्यन्तचा अख्खा शेजार जमा होई त्यामुळे तुटपुंज्या का होई ना, ओळखी होत्या.
मग तो दिवस उगवला. लॅक्टोमिटरने आलेल्या दुधाची घनता खर्‍या दुधाची असावी त्यापेक्षा जास्त दाखवली आणि ते दूध नासलं. बाईंची खात्री झाली की भेसळ होती. योगायोगाने तो रविवार होता. बाईंच्या बागेत शेवग्याच्या झाडांना चांगल्या ८०- ९० शेंगा लोंबत होत्या. बाईंच्या मुलांना कामगिरी आली. मोठ्या झालेल्या शेंगा बांबुला लावलेल्या आकोड्याने पाडून त्याचे ५-७ शेंगांचे गठ्ठे करण्यात आले. हे आता शेजारी पाजारी भेट द्यायचे होते. त्या त्या घरच्या रहिवाश्याच्या नावाच्या चिठ्ठ्या गठ्ठा बांधलेल्या रबरबॅंड मधे सरकवलेल्या होत्या. त्यात काही तारांकित होत्या. त्या घरी शेंगा देतांना एक प्रश्न विचारायचा होता.
या घरांमधे शेंगा देतांना विचारायचं होतं, "आईने विचारलंय, तुम्ही दूध कोणाकडून घेता?" अपेक्षित उत्तर आलं की विचारायचं, "आज दूध नासलं होतं का?" नंतर का विचारलं ते सांगायचं आणि तिथून सटकायचं.
बाईंचा हा प्रयोग फारच यशस्वी झाला. हसमुखच्या ९ मधल्या ७ गिर्हाईकांकडलं दूध नासलं होतं. एका घरचे गावाहून उशिरा आले होते म्हणून दूध घेतलं नव्हतं. तर आणखी एका बाईने, 'तुम्हाला कशाला हव्या चांभार चौकशा' असा पवित्रा घेतला. म्हणजे जवळपास सगळ्यांकडलं दूध नासलं होतं!
आता रोज जाता येता एका दिवशी एक याप्रमाणे या सगळ्या शेजाऱ्यांना, दुधाबाबत काय होतंय आणि पुढे काय करायचं ते सांगितलं. सहकार्य कराल तर आपण ह्यातून एकत्र मार्ग काढू असं ठरलं.
पुढच्या वेळी दूध नासलं तेव्हा योजना अमलात आली. ठरलेल्या क्रमाने तक्रारवाल्या बाईंच्या मुलाने वाणी काकूंकडे, त्यांच्या मुलाने भोरटक्के आजींकडे, त्यांनी वाढेंकडे, त्यांच्या मुलीने चौधरींकडे 'आज आमच्याकडे दूध नासलं' ही बातमी पोहोचवली. दुसर्या दिवशी प्रत्येक घरातून दूधवाल्याला विनामूल्य बदली दूध मागण्यात आलं. त्याने '५० मे सिर्फ आपका प्रॉब्लम है' असं सांगितल्यावर प्रत्येक घरातून त्याला इतर एका घरातही दूध नासल्याचं माहिती असल्याचं सांगण्यात आलं.
दूधवाल्याने ओळखायचं ते ओळखलं. हे संघटन तक्रारवाल्या बाईच उभारू शकतात हे त्याने सहजच ओळखलं. मग त्याने,
"अगले माह से और कोई दूधवाला देख लेना, मुझसे नही होगा. आपको दूध डालने से मेरा बहुत नुकसान हो रहा है."
असा सूर काढला. बाई काही बोलल्या नाहीत. आता त्यांच्या 8-10 शेजारणी, बाई म्हणतील ते करायला तयार होत्या. हसमुखला पुढच्या आठवड्यात सगळ्यांकडून उलटी धमकी गेली,
'आम्ही पुढच्या महिन्यापासून वेगळा रतीब लावणार आहे.'
एवढं गिर्हाईक एकदम हातचं जाणं हसमुखला परवडणार नव्हतं.
तो एका रविवारी दुपारी तक्रारवाल्या बाईंकडे आला. गयावया करू लागला. एका डेअरी कडून कधी कधी मोठी ठोक मागणी येते त्यामुळे याच्याकडलं दूध पुरत नाही. मग तो किरकोळ गिर्हाइकांच्या दुधात काहीतरी गोलमाल करत असे, हे त्याने मान्य केलं. कारणं सांगू लागला. गरिबी, मोठं कुटुंब, गावाकडे कर्ज, तीन मुलांच्या शिक्षणाचा खर्च वगैरे. बाई तशा कनवाळू होत्या. दूधवाल्याचं नुकसान, बदला वगैरे हे आपलं उद्दिष्ट नाही हे त्यांना माहिती होतं.
त्याच ८-१० घरांची मदत घेऊन बाईंनी हसमुखच्या मुलांची पुस्तकं आणि गणवेश याची सोय लावली. म्हणजे यांच्यातल्या 3 घरांमधली एक इयत्ता पुढे असलेली मुलं आदल्या इयत्तेची पुस्तकं आणि अंगाला न होणारे गणवेश हसमुखच्या मुलांना देणार होते. तसंच त्यांना शाळेला जायला बिनाभाडे तत्वावर आणि परतबोलीवर सायकलीही उपलब्ध करून देण्यात आल्या. हसमुखला बाईंचे आभार कसे मानावे ते कळेना.
पुढे बाईंना एखाद्या किराणावाल्याने किंवा अन्य दुकानदाराने, 'ताई, इतक्या गिर्हाईकांमधून तुमच्याच पोहयात पोरकिडे निघाले' असं काही सांगितलं किंवा अगदि विद्युत मंडळानेही 'चुकीच्या मिटर रीडिंगची तक्रार फक्त तुमचीच आहे' असं काही सांगितलं की बाई ऐटीने म्हणत "ही मिल्कमन स्ट्रॅटेजी मला चांगलीच माहिती आहे. विचारू का इतर गिर्हाइकांना?" समोरच्या व्यक्तिने मान तुकवून, आणखी काही शहानिशा अथवा वाद न होता, फक्त या प्रश्नावरच, बाईंना अपेक्षित परिणाम घडल्याचेही प्रसंगही आले....
