शंकर पाटील यांचं 'जुगलबंदी'

लघुकथा संग्रह: जुगलबंदी              

लेखक: शंकर पाटील 

(जीवनकाल १९२६ ते १९९४)

प्रकाशक: मेहता पब्लिशिंग हाऊस

प्रथम आवृत्ति: 

५ सप्टेंबर १९९८, सध्याचं  ८ वं  मुद्रण २०१४ 

मी वाचलेलं हे शंकर पाटील यांचं पहिलंच पुस्तक. मुखपृष्ठावरूनआणि नावावरून कथासंग्रहाबद्दल अंदाज बांधायएवढा तय्यार वाचक मी नाही. ते बरं आहे असं पुस्तक वाचून झाल्यावर वाटलं!

मेहता पब्लिशिंग नेहमीप्रमाणे सुरुवातीलाच आपल्या लेखकाची छायाचित्रासकट ओळख करून देतात. आतली प्रत्येक लघुकथा या ओळखीला जागते. अस्सल गावराण सभोवताल आणि त्याचं तशाच भाषेत वर्णन. हातचं राखून असं काही नाही. मुद्दाम काही वाढवलय असंही नाही. व पु काळेंसारख्या लेखकांच्याकथांमध्ये येतात तशी खास दुहेरी उद्गारवाचकचिन्हांमध्ये लेखकाच्या नावे प्रसिद्धी पावतील अशी वाक्यही नाहीत. पण कथांमध्ये आशय आहे. 

बाज गावराण असला तरी प्रत्येक लघुकथेचा विषय वेगळा आहे, म्होरक्या वेगळा आहे. 

बापाचा मोठा लेक शहरात आजारी पडल्यावर त्याच्यासाठी पैसे जमवतांना त्या खेडूत म्हातार्‍याची होणारी वैचारिक घालमेल, त्याच्या तत्वांनी त्याच्यातल्या गरजूवर केलेली मात आणि त्यामुळे जवळ जवळ सुटलेली समस्याही कशी अधांतरी रहाते याचं वर्णन 'भावकी' कथेत येतं. 

'कणा' कथेत सहजीवनातल्या सकारात्मक वास्तवाचं दर्शन होतं. एक जण मोडला तर दुसरा जोम धरतो आणि दुसरा वाकला तर पहिला ताठ होतो. महाभारतात वगैरे जसे अधिरथी महारथी एकमेकांच्या प्राणाचं रक्षण करायला सरसावतात तसाच हा संसार-संग्राम आहे. तो निभावला की सहजीवन चालू रहातं. यात पैसाअडका, संपत्ति वगैरे तोंडी लावण्यापुरतंच असतं, एकमेकाला जगवण्याची जिद्द महत्वाची.

'खरं की खोटं' मधे एकाच कुटुंबातली प्रेम आणि विश्वास असलेली माणसं तेवढी एकमेकांना आपलीशी वाटतात आणि ती एकमेकांचं नक्की ऐकतात, हे आजोबा-नातवाच्या नात्यातून चितारलय. हे वर्णन मन हळवं करून जातं.

'एक मंगलकार्य', 'दरवेशी आणि अस्वलं' आणि 'खासदारांची जनसेवा' या कथांमधून समाजात अगदी सर्व स्तरात बोकाळलेला भ्रष्टाचार, सरकारी कर्मचार्‍यांचा नेते, अधिकारी यांच्या खाजगी कामासाठी वापर, तो नाही होऊ दिला तर होणारे परिणाम, परितोषिक वितरणात कशी वर्णी लागते, नेते मंडळींच्या कोट्यातून नोकरी मिळणं म्हणजे काय, इत्यादि अगदि लख्खपणे मांडलं आहे. या लिखाणाचं वैशिष्ठ्य हे की यात हे  फक्त थेट मांडलय, त्यावर काहीही त्रागा किंवा संताप व्यक्त केलेला नाही. तसाच तो वाचकाच्या मनातही निर्माण होत नाही. पण आहे हे योग्य नाही हे नक्की कळतं.

'मास्तर मास्तर तिरकामठा' आणि 'इथे कायदा झक मारतो' या कथांमध्ये गावाकडे एखाद्या आडदांड व्यक्तिला डिवचला की काय परिणाम होतात आणि यातून मग डिवचणारा कोणीही प्रतिष्ठित असेल जसं मास्तर, सरपंच, तलाठी अगदी जिल्हाधिकारी असला, तरी त्यालाही सुतासारखा सरळ आणण्याची पात्रता अशा आडदांडामध्ये असते. याचं वर्णन केलय.

'काखेत कळसा' मधे चारचाकी गाडीतून सम्मेलनाला परगावी निघालेले ४ वकील, खेडूतांच्या स्वभावाचे त्यांचे चर्वितचर्वण चाललेले अनुभव आणि तेव्हढ्यात २ खेडूतांनी त्यांची एकत्र असतांना केलेली छोटीशी दिशाभूल याचं रंगतदार वर्णन आहे.

'जुगलबंदी' कथा एक लंपट व्यक्तिमत्व रेखाटते. वाचक जर खेड्यात किंवा लहानश्या जिल्ह्याच्या ठिकाणी राहिलेला असेल तर त्याला अशा व्यक्ति आणि कथा यांचं नाविन्य नक्कीच वाटणार नाही. तथापि अशा विविध अंगि, वेगवेगळे विषय, नाति, आशय, आवाका असणार्‍या या गावरान मेव्याचं बारसं आणि मुखपृष्ठ त्यातल्या एकमेव लंपट कथेवरून केलंय, हा वाचकसमाजाच्या आवडी-निवडीचा आरसा समजायचा का?

साहित्य परिचय: सोविएत रशियाची केजीबी

पुस्तक: सोव्हिएत रशियची केजीबी    

प्रथम आवृत्ति: २७ डिसेंबर २०१२

प्रकाशक: परम मित्र पब्लिकेशन्स

लेखक: पंकज कालुवाला

नव्वदच्या दशकातली रहस्यकथा वाचकांची पिढी म्हणजे फास्टर फेणे पासून ते बाबुराव अर्नाळकर, गुरूनाथ नाईक असा प्रवास. तिथून पुढे शेरलॉक होल्म्स. या रहस्यकथा वाचकांचा प्रतीनिधी असलेल्या माझं पुढे अनेक कारणांनी भरपूर असं वाचन झालं नाही. आता कुसुमाग्रज प्रतिष्ठानच्या ग्रंथ तुमच्या दारी योजनेने पुस्तकं घरात आणून ठेवल्यावर रहस्यकथा नाही तरी हेरगिरीवर बेतलेलं पंकज कालुवाला लिखित सोविएत रशियाची केजीबी हे पुस्तक हाती आलं. पंकज कालूवला यांनी विविध देशांच्या गुप्तहेर संघटनांवर ७-८ पुस्तकांमधून लिखाण केलं आहे, म्हणजे त्यांचा या विषयातला व्यासंग दांडगा आहे.

या पुस्तकाची सुरुवात 'ऐतिहासिक पार्श्वभूमी' या प्रकारणाने होते. लेखक, वाचक आणि पुस्तक म्हणून ही पार्श्वभूमी सुरुवातीच्या पृष्ठांमधे विशद करून वाचकाच्या मनाची केजीबी या मुख्य विषयासाठी मशागतच केली आहे. त्यामुळे एकंदर मजकुराबद्दलची अपेक्षा सर्वोच्च पातळीवर नेली जाते. पुढे प्रत्येक प्रकरणात हे पुस्तक आपल्याला गुंतवून ठेवतं हे नक्की. 

केजीबीच्या स्थापनेच्या किमान सव्वा शतक आधीपासूनच्या रशियन गुप्तहेर खात्यांचा  मागोवा हे पुस्तक घेतं. झारशाही ते बोलशेव्हिक कम्यूनिस्ट राजसत्ता हा प्रवास हेरगिरीच्या अनुषंगाने मांडला गेला आहे. यात थेट उल्लेख केलेला नसला तरी हे स्पष्ट आहे की जसजशी सत्ता पालटली किंवा सत्ताप्रमुख बदलला तसतशी हेरखात्याची नावं बदलत गेली. मुळातच राजेशाही ते कम्यूनिस्ट असे हे एक वर्चस्ववादी ते पुढचा वर्चस्ववादी असे बदल असल्याने केवळ हेरसंस्थेच्या नावांनाच नाही तर आधीच्या हेरांच्या कळपाला पण मूठमाती मिळत गेली. यात काहीच नवल नाही. 

हेरगिरीच्या योजना कशा असतात, त्यात खरं, स्पष्ट असं काहीच नसतं आणि हेर या व्यक्तीच्या वैयक्तिक हुशारीवर, ती व्यक्ति आपल्या वरिष्ठांचा विश्वास कसा सांभाळते आणि स्वतः कोणावर विश्वास ठेवायचा हे किती अचूक ठरवते यावर एखाध्या राष्ट्राचंही भवितव्य ठरू शकत असतं. शिवाय याची योग्य ती पोचपावतीही मिळू शकत नाही, जिवंतपणी किंवा नंतरही. अगदि तुरळक लोकांना ही पोच मिळवण्याचं भाग्य साधतं. कारण त्यांना पोच मिळणं म्हणजेच त्यांचा पराक्रम जाहीर होणं आणि त्या पराक्रमाला त्यांच्या बोलवित्या धन्याने मान्यता देणं. हे पुस्तक अशा रशियन भाग्यवंतांवर बेतलेलं आहे. 

हा मथितार्थ निघतो हे, तसंच लेखकाचा अभ्यास ही या पुस्तकाची बलस्थानं आहेत. प्रत्येक नायकाचा पराक्रम व्यवस्थित ठसेल असा उलगडला आहे. त्या त्या नायकाची छायाचित्रंही आहेत. एवढंच नाही तर छायाचित्रांची संख्याही पराक्रमाच्या अनुपातात आहे. प्रकरण वाचतांना आधी आतली सगळी छायाचित्रं पाहून घेतली, मग प्रकरण वाचलं आणि परत छायाचित्रं पाहिली की त्या चेहेर्‍यांवर त्या प्रकरणात वर्णन केलेले त्यांचे कुटिलता, क्रौर्य, चातुर्य वगैरे गुण जाणवू लागतात. साकल्याने बघता पुस्तक गुंतवून ठेवतं आणि प्रभावही पाडतं.

असं असलं तरीही साधारण मध्याच्या नंतर मला कसलीतरी उणीव, पोकळी भासू लागली. मग काही बाबी ध्यानात आल्या. पुस्तक २०१२ साली लिहिलंय. वाचक वर्ग बव्हंशी लेनिनच्या हत्येनंतर, भारताच्या स्वातंत्र्‍यानंतर  जन्मलेला आहे. पुस्तकाच्या नावात केजीबी आहे. केजीबी नावाने ही संस्था १९५४ साली जन्माला आली. पुस्तकाच्या ८० व्या पानापर्यन्त म्हणजे शास्त्रिजींवरील प्रकरण सुरूहोईपर्यंत आपण वाचतो ते सगळं १९५४ च्या आधीचं आहे. त्यामुळे अर्ध्याच्यावर पुस्तक हे पूर्वेतीहासातच संपलेलं आहे. तसंच नावात सोविएत रशिया असल्याने १९९१ पर्यन्त, सोविएत यूनियनची शकलं होईपर्यंत येऊन हे लिखाण थांबतं. आज केजीबी अस्तित्वात नाही याची पुरेशी जाणीव या विषयांमधे अनभिज्ञ अशा वाचकाला तरी होत नाही. 

तसंच लेनिनचा इतक्यांदा उल्लेख आला पण केजीबी लेनिनच्या मृत्यूनंतर अस्तित्वात आली हा उल्लेख वाचकाला घटनांची सुसूत्रता कळायसाठी ठळकपणे होणं आवश्यक होतं. या बाबींमुळे काय वाचायला मिळणार या सुरुवातीपासूनच्या जिज्ञासेवर,आडाख्यांवर पाणी पडतं. सुरूवातीला मशागत झाल्यावर पीक निघालंच नाही किंवा फक्त जोडपिकं निघावी अशी अवस्था होते.

इतर सर्व प्रकरणांमध्ये अमुक असा जागतिक परिणाम तमुक एकट्या हेराच्या पराक्रमामुळे झाला असे खात्रीशीर निश्कर्ष काढले आहेत. भारताचा उल्लेख  ८० व्या पानानंतर ३ प्रकरणांमध्ये आहे. शास्त्रीजींच्या प्रकरणात लेखक काहीही खात्रीशीर निश्कर्ष काढत नाही आणि वाचकालाच प्रश्नात टाकून प्रकरण संपतं. त्यामुळे चांगलाच भ्रमनिरास होतो. केवळ यातला निश्कर्ष निघाला नाही म्हणून भ्रमनिरास होतो असे नाही तर यामुळे अन्य प्रकरणात केलेली छातीठोक विधानं, जोडलेले धागे किती खरे असावेतअशी शंका येते. मग हे पुस्तक सत्य आणि निर्भीड हेरकथा या पातळीवरून थोडं ढळतं.

हेरगिरीच्या पुढे जाऊन हेरखाती, राज्यकर्ते, देश, यांच्यातले संबंध, त्यांचे क्रियाकलाप याचा प्रकाशझोत वाचकाच्या विवेकबुद्धीवर पडतो. मग 'माझा नेता', 'माझा देश', 'देशाभिमान' हे सगळं कसं अगदी कचकड्यासारखं तकलादु आहे ते त्या झोतात दिसतं. अगदि राष्ट्राध्यक्ष, राजनेते, सैन्य, पोलिस, न्यायालयं, हेर ही सगळी नकली नावं असावीत; प्रत्यक्षात साम्यवाद,राजेशाही, डावे, उजवे अशी आवरणं घेऊन जागतिक संघटित गुन्हेगारी करणार्‍या टोळ्या, आणि त्यातली ही वेगवेगळी खाती, पदं आहेत तसंच त्यांनी देश या उदात्त संकल्पनेच्या आडोशातून जमिनीचे तुकडे वाटून घेतले आहेत इथपर्यंतही संशय येऊन जातो. 

तो संशयच असो!